ANKARA İÇ KALE DOKUSU ONARILACAK (Temmuz 2020)

 

ANKARA İÇ KALE DOKUSU ONARILACAK

(Temmuz 2020)

Prof. Dr. Mehmet Tunçer

Çankaya Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü

Geçtiğimiz günlerde, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Tabiat Varlıkları Daire Başkanlığı, Ankara Kalesi İç Kale’de 91 binanın onarılması amacıyla “İçkale 1. Etap Sokak Sağlıklaştırma Projesi”ni uygulamaya başladı. Bu uygulamalar bildiğim kadarıyla son 40-50 yıldır, hatta Cumhuriyet’in başından bu yana İç Kale’de yapılacak en kapsamlı onarım çalışmaları olacaktır.

Bu yazının amacı Ankara Kaleiçi’nde haziran 2020’de başlayan çalışmaları değerlendirmek, Ankara Kaleiçi’ne yönelik  “Koruma Amaçlı Planlama Çalışmaları” nı özetlemek, Kültür Bakanlığı ve belediyelerin yaptığı çalışmalardan ve özellikle Dış Kale’de bazı restorasyon ve cephe düzenleme uygulamalarından örnekler vermektir.

“…….Son 20 yıldır hemen her seçim döneminden sonra, ve öncesinde, Ulus ile ilgili, sayısını hatırlayamadığım kadar çok gazete, magazin haberi okudum, kestim, biriktirdim.. “Ulus Ayağa Kalkacak”, “Tarih Canlanıyor”, “Kale’deki Eski Ankara Evleri Onarılıyor”, “Ulus’un Çehresi Değişiyor”, “Samanpazarı Meydanı Yerinde Yeller Esecek”, “Başkente Yeni Eğlence Merkezi (Kale)” vb......Doğal olarak 1980’lerin başında, henüz yeni mezun bir plancı olarak Ankara Belediyesi’nde çalışırken, haberleri daha heyecanlı okur, Kaleiçi, Hacıbayram, Suluhan ve Ulus için yaptığımız çalışmaların basındaki yansımalarını heyecanla takip ederdik.. Bunlardan bazılarına görüş verdiğimiz halde, yazılan yalan yanlış haberlere de kızar, üzülürdük..”  (Tunçer, M., 2007)

Binlerce yıllık geçmişe sahip Ankara Kalesi ‘nin tarihsel, arkeolojik ve kültürel değerlerini bünyesinde barındırdığı bilinmektedir. Bu kesimlerinin planlı ve programlı bir uygulama ile korunması ve geliştirilmesi, vakit geçirmeden onarılması gerekmektedir. Bu gereklilik Atatürk Cumhuriyeti’nin Başkenti olan Ankara’da yaratılan çağdaş ve modern kent olgusunu bütünleyecek olan kültürel mirasın geleceğe bir bütün olarak aktarılması amacına yöneliktir.

Ancyra, Enkür, Angora ve nihayet 20 yy.da Ankara Şehri binlerce yıllık bir kültürel sürekliliğin ve uygarlıkların bir karışımı, bir sentezi olmalıdır. Geçmiş kültür değerlerinden, şehir dokusundan mimarlık ürünlerinden, arkeolojik değerlerden, sanat eserlerinden esinlenerek, yararlanarak, onları koruyup geliştirerek daha ileri, daha çağdaş ve daha yaşanabilir bir çevre, bir şehir ve bir kültür oluşturulabilir.

Bu kadar yazıp çiziyoruz bir arpa boyu yol gidemiyoruz. Keçiören’deki Estergon Kale’si yapımına harcanan paranın bir kısmı ile Ulus ve Kale ele alınıp çağdaş bir tarihi kent merkezi ve dokusu haline sokulabilirdi.. Çok yazık!..” M. Tunçer 2007

Ulus’u 1932 Hermann Jansen Planı’ndan beri “Protokol Alanı” olarak ilan ederek “KORUMA” altına alan belediye, şimdi acaba ne yapsak da ondan kurtulsak diye plan ve projeler üretmeye başladı.. Koruma altına alındığı günden bu yana Koruma Amaçlı çalışmalar yapılamadığı, ya da yetersiz yapıldığı için korunamayan, giderek yok olan kültür varlıklarımız, tarihsel değerlerimiz zaman içinde parça parça yok olmuştu..

“Kaleiçi Tarihi Kentsel Sit Alanı”, Jansen planından bu yana “Protokol Alanı” sınırlaması ile ticari merkezin baskısından uzakta olması ve herhangi bir planlama ile şuyulandırma (parsel birleştirme) yapılmamış bulunması nedeniyle bütünüyle korunmaya aday kent parçası olarak görülmektedir.

 ANKARA KALESİ SURLARI VE DOKUSU (ERNEST MAMBOURY)

“Kale bir harabe yığını olarak istifade veya büyük masrafalar ihtiyar ile gelecek nesiller için muhafaza edilecek, gerek kültürel ve gerekse siyasi olsun milli hayatın merkezine temel teşkil edecektir. / Böyle bir inşaatla Türkiye mevcut asarı hasebiyle (Roma’da Kapitol, Pergamon’daki Kasır vs. gibi) herkesçe taktir edilen memleketler meydanında girecektir. Kalenin burçlarından her biri bir Türk şehri tarafında inşa edilip, o şehrin ismi ile tesmiye edilmesi tarzı ile bunların imarı da varidi hatırdır. / Ankara şehri için başka bir merkez intihap etmek mümkün değildir.” Hermann Jansen, 1937.

Ancak, 1970’lere kadar yapılan koruma daha çok yasaklayıcı, engelleyici, ve  pasif  bir koruma olduğundan, Kaleiçi konutları da, bugün bakımsız, yoğun kullanımlı, eklenti ve bölünmelerle fiziki durumu kötü, mimari ve estetik değerleri yok olma yoluna girmiş yapılardır. Halbuki, Kaleiçi’ ndeki yapı stoğu da, sürdürülebilir bir kalkınma için turizm, ticaret, kültür, konut, vb. kullanımları üstlenerek geliştirilebilecektir.

1972 yılında Ankara’da koruma amaçlı bir planlama yapılması gereği üzerinde durularak tek yapı ölçeğinde alınan tescil kararıyla Kaleiçi’nde 14 yapı tescil edilmiştir. Koruma-Geliştirme bölgesine temel olacak çalışmalar, 1979 yılında ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Restorasyon Bölümü “Ankara Kalesi Koruma Geliştirme Projesi: Tespit, Değerlendirme, Ön Kararlar” adlı kapsamlı araştırma 1987 yılında “Kale Proje Yarışması Şartnamesi” olarak yayınlanmıştır (Tunçer, M., 2000).

Ankara Kaleiçi’nde Korumaya Yönelik Planlama Çalışmaları

 Ankara Kalesi Koruma Geliştirme Projesi’ nin “Tespit ve Değerlendirme ve Ön Kararlar” etabında, Kaleiçi’ ne yönelik koruma, sağlıklaştırma ve geliştirme kararlarının verilebilmesi için gerekli fiziki ve sosyo-ekonomik yapıya ilişkin bilgiler derlenmiş ve değerlendirilmiştir.

Bu çalışmada, koruma, sağlıklaştırma ve geliştirme kararlarının verilebilmesi için gerekli fiziki ve sosyo-ekonomik yapıya ilişkin bilgiler derlenmiş ve değerlendirilmiştir. Ayrıca, bu değerlendirme ışığında, mevcut planlama koruma araç ve olanakları çerçevesinde, uygulamaya dönük Koruma - Planlama Politikası seçenekleri ortaya konmuş, örgütlenme modelleri önerilmiştir. Aynı zamanda, fotogrametrik ve fotografik tespit ve belgeleme çalışması yapılmış, iç ve dış tespitlerle yapıların fiziki ve mimari özellikleri saptanmıştır.

“Yeni şehircilikte yeni şehir kısımlarının kurulmasını eski kısmın yayılışından tamamen ayrılmak lazımdır. Hatta nazari olarak Eski Şehir üzerinde haddi zatında bir cam levhası kapamalıdır. Bu suretle kolaylıkla bütün gidişat takip edilerek şehri fenalıklardan korumak kabil olur. Eski şehre mümkün olduğu kadar fazla el sürmemek gerektir. Yeni kısmın imarının tekamül ve terakkisinden sonra eski kısma münasip bir şekilde dikkatle bağlamak kabil olur. Yeni ihtiyaçlara göre uydurulur. Bizim vazifemiz onun hususiyetini istikbal için saklamaktır. Bunda da, ufak tefek mevcut hataları nazarı itibara almayarak, bir Eski Şehre ait nizamname tanzimi ile muvaffak olunur.” Hermann Jansen 1937

ANKARA KALESİ GENEL GÖRÜNÜMÜ (Kaynak : Ankara BŞB, Kültür ve Tabiat Varlıkları Dairesi)

1981 yılında, Başkent Ankara’ nın tarihi kent dokusunun korunması çabalarına bir başlangıç olarak küçük bir bölgede uygulamaya geçilmesinin özendirici bir örnek oluşturacağı düşünülmüş, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından Dış Kale, Kale Kapısı, Devdiran ve Doyran Sokak’ taki konutların cephelerinin çevreye uyumlu bir hale getirilmesi, onarım ve cephe düzenlemesi yapılması amacıyla bir proje hazırlanmıştır (Tunçer, M., 2000).

KALEKAPISI SOKAK DÜZENLEME PROJESİ (KÜLTÜR BAKANLIĞI-1981)

Ancak, bu proje sergilenerek halkın ilgi ve katılımı sağlandığı halde ne yazık ki uygulanma olanağı bulunamamıştır.

Kaleiçi araştırma raporunda; ".....çevrenin düzenlenmesi sonucunda ev sahiplerinin yapıların bakım ve onarımı yönünde bir güdü kazanmaları ve giderek daha yukarı gelir gruplarından bazı kişilerin Kale'de ev satın alarak bunları restore etmeleri olanaksız değildir." şeklinde bir yorum da bulunmaktadır. Nitekim, Kale Proje Yarışması sonucunda bu yönde bir gelişim süreci yavaş olsa da oluşmuştur.

1985- 2000 arasındaki uygulamaların tümüne bakıldığında bu tür bir yaklaşımın egemen olduğu görülmektedir. ODTÜ Çalışması “Saptama ve Belgeleme” ye yönelik bir çalışma olarak kalmış, Kültür Bakanlığı bu çalışmayı değerlendirerek “Koruma Amaçlı” bir plan geliştirememiştir.

Projenin bu aşamasında; mülkiyet araştırması yapılmış, saptama ve belgeleme (tesbit ve tescil) çalışmaları yenilenmiştir. Ankara Kalesi’ nin çevre ile olan ulaşım ve fonksiyonel bağlantılarının belirlenmesi üzerinde durulmuştur.

Ulus ve Kaleiçi Koruma Planlama Yarışmaları

1980’lerin başında; Tarihi Kent Dokusu’nun 150 hektarlık bir kesimi Gayr-i Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun aldığı bir kararla “Kentsel, Tarihsel, Doğal ve Arkeolojik Sit Alanı” ilan edilmişti..

20 yıl olmuş, Ankara Büyükşehir Belediyesinde çalışırken açtığımız iki yarışma sonucunda (1986-87’ler)  “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı” hazırlanmış, “Kaleiçi Koruma Planı” ise yıllar geçmesine rağmen tamamlanamamıştı..

1987 Yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile Altındağ Belediyesi, Büyük Şehir Belediyesi’ nin de katkılarıyla, “Ankara Kalesi’ nin çağdaş şehircilik, ulaşım, peyzaj ve restorasyon ilkeleri açısından günümüz ve geleceğin gereksinimlerini karşılayacak biçimde şekillenmesini sağlayacak tasarımları elde etmek” amacıyla, “Ankara Kalesi Koruma Geliştirme (İmar Planı) Projesi” yarışmasını açmıştır

   

ANKARA KALESİ KORUMA GELİŞTİRME İMAR PLANI PROJE YARIŞMASI (1987) VE ULUS TARİHİ KENT MERKEZİ ÇEVRE DÜZENLEME YARIŞMASI ŞARTNAMESİ (1986)

Bu yarışmanın amacı; “.....Ankara Kalesi ve çevresinin bugün içerdiği tarihi ve kültürel değerleriyle, geleneksel dokusuyla, turistik çekiciliğiyle korunması ve geliştirilmesidir. Bu amaca ulaşmak için; Kaleiçi’nde teknik ve sosyal altyapının düzenlenmesi, kent bütünüyle doğru bir bağlantı kurulması, yapıların sağlıklaştırılması, bakım ve onarımları ile boş alanların çevreye uyumlu olarak değerlendirilmesi gibi hem fiziki hem de sosyal, kültürel, ekonomik düzenlemelerin bir bütün içinde ele alınması...” olarak belirlenmiştir.

Yarışma; konusunda şehircilik, mimarlık ve restorasyon disiplinlerinin bu daldaki bilgi birikimi, beceri ve duyarlılığını bütünleştirmeyi ve türünün ilk örneği olması bakımından meslek çevrelerinde büyük ilgi çekmeyi başarmıştır. 118 şartnamenin satın alınmış ve 40 projenin teslim edilmiş olması, yarışmanın ilgi çektiğinin bir göstergesidir.

AKMAN Proje ltd. hazırlanan 1/5000 ve 1/1000 ölçekli “Ankara Kalesi Koruma ve Geliştirme Projesi”, Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından koşullu olarak onaylanmıştır. Ancak, çeşitli nedenlerle bu proje de uygulanma olanağı bulamamıştır.

TAÇ Vakfı’nın Onarımları

Bu çalışmalar devam ederken; Ankara Belediyesi tarafından Belediye Başkanı Mehmet Barlas zamanında (1973) çevreye “örnek bir onarım göstermek” amacıyla satın alınan yapılara el atılmıştır. Bu yapılar her toplantıda Kültür Bakanlığı ile belediye arasında önemli bir gündem maddesini oluşturmuştur. 11 yıldır içinde yaşayanlar boşaltılarak boş ve bakımsız durumda bırakılan, Kaleiçi Doyran Sokak 5, 7 ve 9 kapı numaralı eski Ankara evleri,  sonuçta, “Türkiye Anıt-Çevre ve Turizm Değerlerini Koruma Vakfı” (T.A.Ç.)  ile 21.3.1984 tarihinde imzalanan bir protokol uyarınca onarım ve işletmesi yapılmak üzere adı geçen vakfa devredilmiştir.

KALEİÇİ KALEKAPISI SOKAKTAKİ T.A.Ç VAKFINA DEVREDİLEN 3 EVİN ONARIM ÖNCESİ DURUMU

       

20 KASIM 1985 TARİHLİ ULUS GAZETESİ’NDE “KALEDEKİ EVLER MÜZE OLUYOR” HABERİ ve TAÇ VAKFININ ONARDIĞI 3 YAPI RESTORE EDİLMEDEN ÖNCE ve RESTORASYON ESNASINDA YAPILARIN DURUMU (1984-1987)

Restorasyon çalışmaları sonucunda bu evlerin, “Eski Ankara Evi” niteliğinde lokanta, pastahane ve hediyelik eşya satış (bakırcı, kilimci, vb.) birimleri halinde düzenlenmesi planlanmıştır. Bir dönem bu yapılar prestij lokantası olarak hizmet vermiş, son yıllarda yeniden onarımdan geçirilerek bir vakfa devredilmiştir.

Kalekapısı’ ndan girişte sol tarafta yer alan bu yapılara prestij niteliği taşıyan bir kullanımın verilmesi ve zaman zaman turistlerin, politikacıların, sanatçıların ve Ankara halkının Kale’ ye olan ilgilerini çekmek bakımından önemli bir gelişme sayılmalıdır.

1995'lerde durum böyleydi ve ondan sonra ağırlıklı olarak Dış Kale’de bazı bireysel girişimlerin (Zenger Paşa Konağı, Hatipoğlu Konağı, Kınacızade Konağı, Soroptomistler Derneği Yapısı, Doyran Sokakta bazı cephe onarımları, Kınacızade Konağı vb) dışında Kaleiçinde kapsamlı bir çalışma yapılmadı ne yazık ki İçkale kendi kaderine terkedildi..

Ankara Kalesi Çalışmaları Yürütme Kurulu

Ankara Kent Konseyi ve Konseyin en önemli bileşenlerinden Ankara Kalesi Meclisi ve Yürütme Kurulu, Ankara’nın tarihi dokusunun nitelikli etkinliklerle tanıtılması ve kente ilişkin farkındalığın arttırılması için konaklama, turizm, kültür ve sanat etkinliklerine yoğunlaşıyor.

“………Ankara Kent Konseyi, Ankara Kalesi ve çevresini geliştirmek, sorunlara çözüm üretmek için ilgili sivil toplum kuruluşları ve Kale esnafı ile bir araya geldi. Toplantı, Altındağ Belediye Başkanı Asım Balcı, Ankara Ticaret Odası Yönetim Kurulu Başkanı Gürsel Baran ve Ankara Büyükşehir Belediyesi Genel Sekreter Yardımcısı Kemal Çokakoğlu’nun katılımıyla Kale bölgesindeki bir antikacıda gerçekleşti.

Ankara Kalesi Derneği Başkanı Şevket Bülend Yahnici moderatörlüğünde, Kale bölgesindeki aydınlatma eksikliği, otopark sorunu, güvenlik önlemlerinin azlığı, Kale’ye ulaşım zorluğu ve birçok sorun daha Ankara Kent Konseyi koordinasyonunda yapılan toplantı ile ele alındı. Ankara için ortak akılla hareket eden bir iş birliği ağı kurmanın öneminden bahsedildi…”

Ankara Kent Konseyi "Ankara Kalesi ve Çevresinin Kültür Turizmine Kazandırılması Projesi" için esnaftan iş adamına, akademisyenden belediye başkanlarına kadar tüm kesimleri bir araya getirmiştir. Ankara Kale'sinin kalkınması başta olmak üzere kale esnafının sorunları ve çözüm önerileri, turistleri hem Ankara'ya hem Ankara Kalesi'ne çekebilmek için nelerin yapılabileceğine ilişkin tüm fikirler tartışılmaktadır.

Ankara Büyükşehir Belediyesi “İç Kale 1 Ve 2. Etaplar Sokak Sağlıklaştırma Projesi”  (2020)                                        

Kültür Ve Tabiat Varlıkları Daire Başkanlığı, Kaleiçi’nde Güvenliği Sağlamaya Yönelik korkuluk montajı ve ışıklandırma projesinin ardından “İçkale 1. Etap Sokak Sağlıklaştırma Projesi” kapsamında tarihi evlerin bulunduğu sokakların restorasyonu için aslına uygun bir proje hazırladı.

Ankara Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Tabiat Varlıkları Daire Başkanlığı, Ankara Kalesi İçhisar mevkiindeki 91 binanın turizme kazandırılması için “İçkale 1. Etap Sokak Sağlıklaştırma Projesi”ni hayata geçirecek. Bu uygulamalar Cumhuriyet’in başından bu yana İç Kale’de en kapsamlı onarım çalışmaları olacaktır (Haziran  2020).

İhalesi gerçekleştirilen birinci etap restorasyon çalışmalarına kısa süre içinde başlanması planlanırken kalenin tarihi dokusu muhafaza edilecek.

İçhisar mevkiinde bulunan bina ve yapılarda restorasyon çalışmalarına ağırlık vereceklerini söyleyen ve Ankara Kalesi’nin iki bin yıllık bir geçmişi olduğuna dikkat çeken Kültür ve Tabiat Varlıkları Daire Başkanı Bekir Ödemiş, “Sokak Sağlıklaştırma” projesine ilişkin şu detayları paylaştı:

“Geçmişten bizlere kalan tarihi, kültürel ve mimarı bir yapı olan Ankara Kalesi’ni korumak ve gelecek nesillere aktarmak hepimizin görevi. İç kale kısmında çalışmalarımızı üç etaba ayırdık. Şu an birinci etabın ihalesini yaptık. 91 binanın restorasyon çalışmaları çok kısa zaman içerisinde başlayacak. Temel amacımız tarih ve özgün mimari varlıkları ortadan kaldırmak değil, özgün yapısına sadık kalarak yapıları korumak ve yaşatmak. Ankara Kalesi için aydınlatma projemiz de kuruldan geçti ve ihale çalışmaları tamamlanmak üzere. Büyükşehir Belediye Başkanımız Sayın Mansur Yavaş’ın bu konudaki hassasiyetini Beypazarı’ndan dolayı herkes biliyor. Bu anlayışla başlayacağımız restorasyon çalışmalarında Ankara’nın turizm potansiyeline de katkı sağlaması için ciddi çaba sarf ediyoruz.”

ANKARA KALESİ (İÇ KALE) 1 VE 2. ETAPLAR SOKAK SAĞLIKLAŞTIRMA PROJESİ (Kaynak: Ankara BŞB, Kültür ve Tabiat Varlıkları Dairesi)

Dış Kale bölgesinde 57 adedi tescilli olmak üzere 91 yapı sokak sağlıklaştırması ile restore edilmiştir. İç kale 1 etap bölgesinde sokak sağlıklaştırma projeleri koruma bölge kurulunca onaylanmıştır. Bu kapsamda 37 tanesi tescilli olmak üzere 58 parseldeki 73 yapı restore edilecektir.

İç kale 2 etap bölgesinde sokak sağlıklaştırma kapsamında ele alınarak 34 adet parsel; 29 tescilli 44 tescilsiz; toplam 73 yapı restore edilmek üzere çalışmalar yürütülmektedir.

 

 

ÖNERİLER

Koruma, tek yapı, çevre, şehir ve bütünü ölçeğinde geliştirme ve yenilemeyi de içermektedir. Sürdürülebilir koruma düşüncesi çerçevesinde kültürel değerlerin korunması yanında, tarihsel çevrelerin bir konut dokusu, konut stoku olduğu düşünülmeli ve koruma yanında ıslah/ rehabilitasyon çabaları da etkin olmalıdır.

Koruma, geliştirme ve yenileme çabaları, planlı, programlı ve parasal kaynaklara bağlı, etaplama ve örgütlenme ile birlikte gerçekleştirilebilirse bilimsel ve daha başarılı olabilir. Bu nedenle, günümüze kadar yapılan planlama çalışmalarına örgütsel ve parasal boyut katılmalı ve öncelikler saptanarak etaplama halinde uygulama yapılmalıdır.

“Ankara Kaleiçi Koruma Amaçlı İmar Planı”, Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Tabiat Varlıkları Dairesi, Altındağ Belediyesi ve Ankara Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu işbirliği ile biran evvel hazırlanmalıdır.

Kaleiçi’nin korunmasına yönelik bir planın ve ilgili projelerinin onanması da büyük önem taşımaktadır. Nedenleri ne olursa olsun bu konudaki her türlü gelişme tarihsel çevrenin giderek daha çok tahribine neden olmaktadır. Varolan araştırmalar ve dökümantasyon derlenerek gelecek için daha detaylı çalışmalara temel olarak değerlendirilmelidir.

Umarım Kaleiçi, gerçekten korunmuş ve onarılmış elde kalan son özgün Eski Ankara dokusu olarak geleceğe aktarılacaktır.  Hacı Bayram çevresindeki gibi yapay, betonlaşmış bir çevre (yeni-tarihi eserler) oluşturulmamasını diliyorum.

 

 

KAYNAKLAR

Altındağ Belediyesi, Kültür Bakanlığı, 1987, “ANKARA KALESİ KORUMA GELİŞTİRME YARIŞMASI”, YARIŞMA ŞARTNAMESİ.

Ankara Büyük Şehir Belediyesi İmar Dairesi Başkanlığı, 1986, “ULUS TARİHİ KENT MERKEZİ ÇEVRE DÜZENLEME YARIŞMASI”, YARIŞMA ŞARTNAMESİ.

MAMBOURY, E., 1933, “ANKARA Guide Touristique” (Ankara Gezi Rehberi).

JANSEN, H., 1937,  Ankara İmar Planı Raporu.

TUNÇER,  M., 2000, “Tarihsel Çevre Koruma Politikaları : Ankara”, Kültür Bakanlığı Yayınları 2520, Aralık 2000, Kültür Eserleri Dizisi : 281.

TUNÇER, M., 2015,  “Yıkmayın Anafartalar Çarşısını, Ulus İşhanı’nı, Ankara Hali’ni.. Yıkamazsınız Ulus’u!.. (4)”, Ankara Magazine Dergisi, Çevresi’ni Arayan Ankara, Alter Yay.

TUNÇER, M., 2015,  “Ulus Yine, Yeni, Yeniden "Ayağa Kalkacak!", Çevresini Arayan Ankara, Alter Yay.

https://www.kulturservisi.com/p/tarihi-ankara-kalesinin-sokaklari-yenilenecek/ (Erişim 21.06.2020)

http://ankarakentkonseyi.org.tr/2019/07/27/kent-konseyi-sehrin-ortak-aklini-harekete-gecirmeye-basladi/