KORUNAMAYAN KÜLTÜREL MİRAS HACI BAYRAM CAMİSİ VE AUGUSTUS TAPINAĞI ÇEVRESİNE BİR BAKIŞ

 

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ TARİHİ VE KÜLTÜREL MİRASI ARAŞTIRMA MERKEZİ (HÜTKAM) - 

KÜLTÜREL BELLEK SEMPOZYUMU 2019

 

KORUNAMAYAN KÜLTÜREL MİRAS

HACI BAYRAM CAMİSİ VE AUGUSTUS TAPINAĞI ÇEVRESİNE BİR BAKIŞ

Prof. Dr. Mehmet Tunçer^[1]

Giriş

Ankara’da Hacı Bayram Camisi ve Augustus Tapınağı ve çevresinin farklı kültürlere ve dönemlere ait barındırdığı katmanlar ve bu iki anıt yapının birlikteliği alanın çok kültürlü evrensel değerinin somut kanıtıdır.

Bu bölge,  Koruma Amaçlı İmar Planı (1984), Ulus Tarihi Kent Merkezi Düzenleme Yarışması (1986) ve Hacı Bayram Meydan Düzenleme Projesi’nin yapıldığı ve uygulandığı  1990’lardan bu yana kamunun düzenlemek ve onarmak için büyük emek ve para sarfettiği bir bölgedir. Kitapçılar çarşısı iki kez yıkılıp yeniden yapılmış, meydan düzenlemesi de iki kez yeni kavramlarla ele alınarak yapılmıştır. Ancak, Hacı Bayram çevresinin özgün geleneksel mimarisi ve dokusu değiştirilerek, özgün Eski Ankara evleri yıkılmış, en az 2 bin 500 yıllık Ankara’nın en eski kutsal mekânı Hacı Bayram höyüğünün altı kazılarak yeraltı otoparkı yapılmıştır.

Son yıllardaki düzenlemelerle Hacı Bayram Camisi ve çevresi adeta yeniden inşa edilmiştir. Ancak yapılan uygulamalar, I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olması gerekli Frig – Roma Höyüğü’nü tahrip etmekle kalmamış, Cami ve Augustus Tapınağı ve çevresine zarar vermiştir. Höyük, tarih boyunca üst üste yerleşim katmanlarının olduğu yere denir, arkeolojik kazı yapılması gerekli yere otopark yapılmıştır. Ayasofya’ya, ya da Mescid-i Aksa’nın altına otopark yapmak gibi bir uygulamadır. Bu kesim, onlardan daha eski bir kutsal mekandır ve  yapay bir biçimde kimliksizleştirilmiştir.

Ayrıca mütevazi ve ölçekli bir cami olan Hacı Bayram Camisi neredeyse iki misline varan ölçeksiz büyütme ve eklentilerle, gene höyük içine yapılan Kadınlar Mahfili ile ölçeği kaçmışve mütevazi kimliğini kaybetmiştir. Buna karşın, çevrede yapılan sokak düzenlemeleri ve altyapı çalışmaları ile Hacı Bayram çevresi yeniden sağlıklı ve yaşanabilir bir çevre haline getirilmiştir. Ancak, betonarme ve ahşap çatkı sistemi ile yapılan eski Ankara Evi tarzındaki  “Yeni –Tarihi Eser”ler ile buradaki koruma olgusu ve Venedik Tüzüğü ilkeleri ile çelişir hale gelmiştir. 

Ankara tarihi kent merkezinin en önemli alt bölgelerinden biri olan, Hacı Bayram Camisi ve Augustus Tapınağı çevresinde sürdürülen uygulamalar, Frig Döneminden bu yana kalıntılar barındıran “Hacı Bayram Höyüğü” ‘nde yıkım ve tahribatlar oluşturmuştur. Augustus Tapınağı yanına tuvaletler, yeraltı otoparkı ve “Yazıtlar Kraliçesini” tahrip eden fıskiyeli havuzlar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler : Ankara, Ulus Tarihi Kent Merkezi, Hacı Bayram Camisi, Augustus Tapınağı, Koruma Planı, Yenileme Alanı, Yeniden geliştirme.

 

Abstract

In this paper, "Ankara Historical City Center Urban Conservation and Renewal Area 1/5000 Scale Conservation Master Plan”, and  “1/1000 Scale for the Conservation Implementation Plans" which was taken to the court against Ankara Metropolitan Municipality. Who was planned the whole area, environment, transport, traffic as well as the integrity of relations in the context of a comprehensive plan based on the principles of urban planning principles and is not considered appropriate in the public interest.

Ankara Metropolitan Municipality and the Conservation Council decision and the decision of the Board approved "for the Protection of the Ulus Historic City Centre Master Plan and Implementation Plan and the Plan Notes", "Renewal Area", "Protected Area", Conservation Area ", “Interaction and Transition Areas" and "Historical and Cultural Heritage " will be discussed.

Keywords: Ankara, Ulus Historical City Centre, Hacı Bayram Mosque, Augustus Temple, Conservation Plan, Renewal Area, Redevelopment.

 

I. Hacı Bayram Camisi ve Çevresi’ne İlişkin Karar ve Uygulamalar

Jansen diyor ki, “Eski şehirden ve onun hatıralarından birdenbire ayrılmak kimse tarafından arzu edilemezdi ve edilmedi. Böylece Ankara Kalenin altında yayılacak, ebediyete kadar mavi ve daima parlayan gök altında haşmet saçacaktır” ^[2]

1427-1428 yıllarında inşa edilen Hacı Bayram Camisi ve çevresindeki gelişmelerle de kentin yeniden Roma dönemindeki ilk gelişme alanlarında iskân edildiği bilinmektedir.

Hacı Bayram Camisi Ulus semtinde Augustus Tapınağı'nın bitişiğindedir. Cami bugünkü haliyle 17. ve 18. asır camilerinin karakterlerini taşır. Cami uzunlamasına dikdörtgen bir plana sahiptir. Kuzeyde ve batıdaki son cemaat yeri sonradan ilave edilmiştir. Türbenin güneydoğu duvarında kare planlı taş kaideli, silindirik tuğla gövdeli ve iki şerefeli minare bulunmaktadır. Caminin son cemaat yerinin güneye bakan çıkıntı duvarında sülüsle yazılmış kelime-i tevhid mevcuttur. Tek sahınlı iç mekân ahşap tavan ile örtülüdür. Tavanın ortasındaki altıgen biçimli büyük rozet altı sıra çiçekli bordürle çevrelenmiştir. Aynı rozet daha küçük ölçüde kadınlar mahfilinin batısındaki ek mekân tavanının ortasındaki dikdörtgen panoda da yer alır (Aytekin, Ö., 2017).

Caminin iç mekân tavanındaki pervazlarda çiçek desenleri yer almaktadır. Kadınlar mahfilinde de aynı tip pervazlar kullanılmıştır. Caminin alt pencereleri dikdörtgen biçimindedir ve demir parmaklıklıdır. Dışta sivri kemerli nişlerle kuşatılmıştır. Üst pencereler sivri kemerli, alçı şebekeli ve vitraylı olup etrafları kalem işi bitkisel desenlerle çevrilidir.  İç mekânın duvarlarındaki Kütahya çinileri pencere üstlerine kadar yerleştirilmiştir. Çinilerden sonra kalem işi palmetli bordürle düz duvara geçilir.

Alçı mihrap kalıplama tekniği ile yapılmıştır ve mukarnas nişlidir. Mihrap alınlığında beş sıra halinde nesih yazılı Kuran sureleri yer almaktadır.  Kelime-i tevhid yazısını süsleme olarak mihrap bordürlerinde de görebiliriz. Boyalı minber kündekârî tekniği ile yapılmıştır ve güzel bir işçilik sergilemektedir. Camideki ahşap üzerine boyama nakışlar Nakkaş Mustafa'ya aittir. Caminin 1714 yılında Hacı Bayram-ı Veli'nin torunlarından Mehmet Baba tarafından tamir edildiği kıble tarafındaki iki kitabede yazılıdır.

Ankara geneli ile birlikte Hacı Bayram Camisi çevresini kapsayan, korumaya yönelik ilk karar 1972’de alınmıştır[3]. Kararda Ankara’da korunması gerekli eski eser olarak listelenen 213 adet (arkeolojik kalıntı, cami, türbe, çeşme, eski ev vb) kültür varlığı ile 12 adet tümülüs, 16 adet bağ evi için koruma kararı alınmıştır.  Bunlardan 17 adedi Hacı Bayram Mahallesi içerisinde bulunmaktadır.

Hacı Bayram Mahallesi içinde ise (Eski Altıntaş, Şeyh İzzettin, Hacı Bayram ve Öztürk Mahalleleri) 55 adet yapı ve eser korunması gerekli eski eser olarak tescillenmiştir.

1972 yılında korumaya yönelik başlatılan çalışmalar neticesinde Ankara için ilk tescil ve sit sınırı kararı olarak 1980 yılı kararı önemlidir. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Kurulu’nun 10.07.1986 tarih ve 2458 sayılı kararı ile hacı Bayram ve çevresi, 1. derece kentsel sit alanı olarak ilan edilmiş ve bu bölgede bulunan 63 adet yapının korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescilinin devamına karar verilmiştir. Hacı Bayramı da kapsayan Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alanı Koruma Amaçlı Uygulama İmar Planı çalışmaları kapsamında tescil edilen[4] 253 adet yapıdan 36 adeti Hacı bayram ve çevresinde yer almaktadır.

Hacı Bayram ve çevresi ile birlikte Ankara’daki kültürel miras ögelerini korumaya yönelik olarak 1972 yılında başlayan süreçte; alınan kararlar ile sit sınırları ve tescilli yapılar belirlenmiştir[5]. 1985 yılına kadar süren bu dönemde, koruma kurulunun aldığı kararlar incelendiğinde daha çok mevcut kültürel mirasın envanter listesinin oluşturulması ve korunmasına yönelik bir dönem olduğu görülmekte; müdahalenin ise en alt düzeyde tutulması düşünülmektedir. 1985 yılından itibaren 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun da devreye girmesi ile birlikte; sit alanlarının koruma amaçlı imar planlarını elde etme; kültürel miras yapıların yoğun olduğu alanlarda cephe koruması; meydan düzenleme yapılmasına yönelik teşvik edici kararlar alınmaktadır[6].

1985-1990 yılları arasında ise etkileme geçiş sahası belirlenmesi; geçit dönemi koruma koşulları ve kullanma şartları belirlenmesi ile koruma amaçlı imar planı yapımı süresince belli bir müdahaleye de imkan tanımaya çalışılmıştır. Hacı Bayram ve çevresinin de içinde bulunduğu Koruma Amaçlı İmar Planının yürürlüğe girdiği 1990 yılından günümüze kadar değişik kararlar ile sit sınırları ve derecesi değişmiş olsa da halen kentsel sit ve arkeolojik sit sınırları
geçerliliğini korumaktadır.

Ayrıca kültür ve tabiat varlığı olarak tescili devam eden 107 eser için koruma kararları geçerlidir. Ancak bu yapılara müdahale derecesi ve koruma yaklaşımı
zaman içinde değişim göstermiştir (Aytekin, Ö., 2017).

1980 Yılında alınan bir karar ile  Ankara Ulus Tarihi Kent Merkezi ve yakın çevresinde 150 hektarlık bir alan içindeki tüm nazım ve uygulama imar planlarının yürürlüğü (söz konusu parsellerin içinde yer aldığı 1976 Yılında yapılan 68600 No’lu Planlar da dahil) durdurulmuş ve yeni bir koruma amaçlı imar planı yapımına karar verilmiştir[7]. Bu karar ile; Ankara’da I. Derece, II. Derece ve III. Derece Kentsel ve Arkeolojik Sit Alan Sınırları, Tarihi Ticari Bölge ve Etkileme Geçiş Alanları belirlenmiş, yaklaşık 150 Hektarlık geniş bir alanda, imar planları uygulamasının durdurulması ve tarihi kent dokusunu koruyacak şekilde koruma amaçlı imar planlarının yapılması öngörülmüş ve “Geçit Dönemi Koruma Geliştirme Planı” onaylanmıştır Geçit Dönemi Koruma Geliştirme Planı’nda Dava konusu parsellerin çevresi I. Derece Kentsel Sit Alanı olarak belirlenmiştir.

Sit kararı alınması, 2863 Sayılı kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun aşağıdaki Madde 17’si uyarınca bu alanlarda yürürlükte olan imar planları uygulamasını durdurmakta ve bu alanlarda “Koruma Amaçlı İmar Planlarının” yapılması yükümlülüğünü belediyelere vermektedir. Böylece Ankara‘ da, büyük bir kısmı Ulus‘ da Merkezi İş Alanlarında (MİA) olmak üzere, doğuda Cebeci‘ ye kadar uzanan, güneyde Hacettepe ile sınırlanan, batıda Atatürk Kültür Merkezi ve Gençlik Parkı ile bütünleşen geniş bir alanda 1957 Planı ile Kat Rejimi Planlarının uygulaması durdurulmuştur. Dolayısı ile Hacı Bayram çevresindeki 68600 Numaralı Parselasyon Planının da uygulanması durdurulmuştur. 8787 Ada 7,8,9,10,11,12,13 ve 14 Numaralı Parseller böylece iptal edilmiş ve yerine tarihi Ankara Evlerini korumak amaçlı kadastral parsel dokusu geçmiştir

II. Hacı Bayram Camisi Meydan ve Çevre Düzenlemesi

Hacı Bayram Camisi bitişiğinde Augustus  (Ogüst) Tapınağı‘ nın bulunması (Şekil 1), bu yörede 1850‘ li yıllardan günümüze kadar yerli yabancı araştırmacıların kazı, araştırma ve çevre düzenlemesi etkinliklerinin yoğun olarak sürdürülmesine neden olmuştur.

Şekil 1. AUGUSTUS (OGÜST) TAPINAĞI REKONSTRÜKSİYONU (Kaynak: M.Tunçer)

1861 yılında George Perrot, Tapınağın doğu duvarındaki kitabeyi okumak için bir araştırma yapmıştır. Kreneker ve Schede isimli iki Alman Arkeolog 1926-1928 yıllarında, tapınağın çevresini kazmışlardır .

 

 

Şekil 2. 19.YÜZYIL SONLARINDA HACI BAYRAM VE OGÜST TAPINAĞI ÇEVRESİ (Kaynak: M.Tunçer)

Ankara Belediyesi bu kazılar esnasında ve sonrasında çevredeki evlerin bir bölümünü kamulaştırmış, 1937 yılında da Vali Nevzat Tandoğan, tüm evleri kamulaştırarak ve çevreyi “temizlemiştir” !  Kazılar 1939 yılında Eski Eserler ve Müzeler Müdürü Hamit Zübeyr Koşay tarafından sürdürülmüştür   (Tunçer, M., 2000, S:16) .

Bu kazılarda 4 - 5 m. derinlikte Frig Seramiği, daha yukarı katlarda ise Roma ve Bizans Seramiği bulunmuştur. Bunlar bize bu tepe ve eteklerine yüzyıllar boyunca sürekli olarak yerleşildiğini göstermektedir. Günümüzde Kale’nin kuzey-batısında yer alan Hacı Bayram Camisi çevresinde eski kentsel doku tümüyle yenilenmiş, bunun sonucu olarak caddeler boyunca sürekli ve yüksek bir yapılaşma ortaya çıkmış, içbölgeler ise çöküntü alanlarına dönüşmüştür. 1957 Nihat Yücel ve Raşit Uybadin tarafından yarışma ile hazırlanan Nazım Plan’da, Jansen planındaki “Protokol Alanı”nın bir kısmı olan Hacı Bayram çevresi de çok katlı olarak planlanmış ve Bendderesi’ne bağlanan ana aks açılmış, meydan genişletilmiştir.

Bölge Kat Nizamı Planı, Tarihi Kent Merkezinde bugün etkisini sürdüren yoğunluk ve yapı yüksekliklerini belirlemiştir. Atatürk Bulvarı – Çankırı Caddesi aksına cepheli parsellerde 10 kat, Talatpaşa Bulvarına cepheli parsellerde 8 kat, Ulucanlar Caddesine cepheli parseller ile Ulus merkezi iş alanında 6 kat ve Hacı Bayram çevresinde 4 kat izninin verilmesi Bölge Kat Nizamı Planıyla mümkün olmuştur.

Hacı Bayram Camisi çevresinin yenilenmesi ve 1980 sonrasında korunmasına yönelik olarak çeşitli plan ve projeler üretilmiştir. 1980’lerin başından bu yana hem Mehmet Altınsoy hem de Murat Karayalçın zamanında Hacı Bayram Çevre Düzenlemesine ilişkin Koruma Planları ve Meydan düzenleme projeleri hazırlanmıştır.

1980’de alınan Kurul Kararı ile Hacı Bayram Camisi çevresi “I. Derece Kentsel Sit Alanı” olarak belirlenmiştir[8]. Ankara Belediyesi tarafından 1984 yılında hazırlanan “ Hacı Bayram Koruma İmar Planı ve Uygulama Koşulları ” Ankara’ nın ilk koruma amaçlı imar planı olarak onaylanmıştır (Şekil 3-4).

Bu Plan Ankara’ nın ilk imar planını hazırlayan Prof. Hermann Jansen’ den bu yana ilk onaylı Koruma İmar Planı olması nedeniyle önemlidir. Ancak, daha sonra bu planın kararları ve uygulama koşullarına aykırı işlemler yapılmıştır. Hacı Bayram Koruma Planı’nda eski büyük yapı getiren ada ve parsellerin iptal edildiği ve GEEAYK kararı doğrultusunda tarihi kent dokusunu koruyacak şekilde kadastral mülkiyet düzenine geri dönülecek şekilde plan kararlarının verildiği görülmektedir (Tunçer, M., 2000, S: 18). 

Şekil 3 -4 :  HACI BAYRAM ÇEVRESİ İLK ONAYLI KORUMA PLANI (SOLDA) (1984) VE MEYDAN DÜZENLEME PROJESİ  (1999) (Hazırlayan Ankara Büyükşehir Belediyesi- İmar Dairesi- M.Tunçer Arşivi)

 “Koruma kurulunca uygun görülecek, belediye veya valilikçe, onaylanan koruma amaçlı imar planının yürürlüğe girmesi ile geçiş dönemi yapı şartları ayrıca karar almaya gerek kalmadan kalkar[9]”.

Dolayısı ile, 1985 Yılında onanan “ Hacı Bayram Koruma İmar Planı ve Uygulama Koşulları ”’nın yürürlüğe girmesi ile, 1980 Tarihli Geçit Dönemi Koruma geliştirme Planı kararları ve yapı şartları yürürlükten kalkmıştır.

III. Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma-Islah İmar Planı

Ulus Tarihi Kent Merkezi ve Hacı Bayram Camisi ve Çevresinin Koruma – Islah İmar Planları “Ulus Tarihi Kent Merkezi Çevre Düzenleme Yarışması” sonucunda elde edilmiştir. Yarışmada birinciliği kazanan Prof. Dr. Raci BADEMLİ başkanlığındaki Orta Doğu Teknik Üniversitesi Proje Ekibi  ile yapılan sözleşme gereğince öncelikle bu kesimin Koruma Amaçlı Islah -İmar Planları ile detaylı projeleri yapılmıştır.

Hazırlanan bu koruma-ıslah planının 1990 tarihinde yürürlüğe girmesi ile var olan 1/5000 ölçekli Bölge Kat Nizamı Planı ve buna dayalı yapılan tüm 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Planları yürürlükten kalkmıştır[10].

Bu Plan koruma amaçlı daha önceki plan kararlarını da dikkate alarak geleneksel dokunun korunması amacı ile kadastral dokuya dönülmesi kararları getirmiştir.

Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma-Islah İmar Planı’nın İptali

2003-2004 yıllarında Hacı Bayram çevresi yeniden ele alınmış, Ulus projesi sahiplenilmiştir ancak bu tarihe kadar yürürlükte olan “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı”,  Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 14.01.2005 tarih ve 210 Sayılı Kararı ile iptal edilmiştir.

“Anılan Plan; Yenileme Ağırlıklı, Koruma Program, Koruma Ağırlıklı Islah Program Alanları” olmak üzere üç program alanına ayrılmış ve her bir program alanı için mülkiyet, yapılaşma, işevlendirme, çevre düzenlemesi, projelendirme – uygulama hükümleri getirildiği,

Ayrıca, bu program alanlarında; Kamu Proje Alanları (KPA), Kamusal Projeler (KP), Koruma Amaçlı Toplulaştırma/Kamulaştırma Parselleri (KT), Yeni Yapılaşma Amaçlı Toplulaştırma/Kamulaştırma Parselleri (YT) olarak “Kamu Özel Proje Paketleri” yer almakta olduğu.

Ancak, ilk sit kararının alındığı 1980 yılından itibaren Ulus Tarihi Kent Merkezi’nde köklü değişim/dönüşüm sağlanamadığından mevcut dokudaki yapılar yıkılmaya, yıpranmaya yüz tutmuş, alan mezbelelik bir görünüm kazanmıştır^[11].

Eski kent dokusunun kullanılarak yaşatılan bir tarihi merkez haline getirmek amacıyla hızlı, hayata geçebilecek güncelleştirilmiş yeni bir “Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Proje Alanı” oluşturma ihtiyacının doğduğu Belediye Meclis Kararında açıkça yer almaktadır. Bu kararda “Koruma” dan bahsedilmemesi de ilginç ve önemlidir. İlerde yapılacak planlamaların ve projelendirme çalışmalarının hangi yönde ele alınacağına ilişkin ipuçları bu kararda yer almaktadır.

5272 Sayılı Belediye Kanunu’nun 73. Maddesinde “Büyükşehir Belediyeleri, Büyükşehir Belediyeleri sınırları içindeki ilçe ve ilk kademe belediyeleri ve il belediyeleri ile nüfusu 50.000’in üzerindeki belediyeler; kentin gelişimine uygun olarak eskiyen kent kısımlarını yeniden inşa ve restore etmek; konut alanları, sanayi ve ticaret alanları, teknoloji parkları ve sosyal donatılar oluşturmak, deprem riskine karşı tedbirler almak veya kentin tarihi ve kültürel dokusunu korumak amacıyla kentsel dönüşüm ve gelişim projeleri uygulanabilir” hükmü bulunmaktadır.

Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 14 Ocak 2005 tarihinde aldığı “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı” ile ilgili 210 Sayılı İptal Kararı’nda yukarıda anılan madde hükümleri doğrultusunda Ulus Tarihi Kent Merkezi Planı’nı da içine alan yeni bir “Ulus Tarihi ve Kültürel Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Proje Alanı” oluşturulmuştur.

Oluşturulan yeni proje alanı; 1/5000 Ölçekli Proje Alan Sınır Paftasında görüleceği gibi;

1. Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar  Planı’nın tamamını,

2. Tarihi Kaleiçi Mahallelerini,

3 Kalenin doğusunda yer alan bölgeye ait Eski Kent Dokusu Koruma Amaçlı İmar Planı’nın kuzey bölümünü,

4. Atıfbey 1. Etap Park ve Rekreasyon Alanı Uygulama İmar Planı’nı,

5. İsmet Paşa Mahallesini,

6. Roma Hamamı’nı,

Kapsamaktadır. Belediye Meclis Kararında KPA 5, KPA 6 ve Belediye Meclis Kararıyla onaylı 1/5000 ve 1/1000 ölçekli tüm planların iptali ile hazırlanan 1/5000 ölçekli Ulus Tarihi ve Kültürel Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Proje Alanı teklifi oy çokluğu ile onaylanmıştır.

 

Şekil 5-6 : ULUS KENT MERKEZİ YENİLEME ALANI SINIRI

    

Şekil 7-8 : ULUS KENT MERKEZİ YENİLEME ALANI SINIRI (SOLDA) VE ANKARA TARİHİ KENT MERKEZİ PROJESİ SINIRI (ÜSTTE)

IV. Ulus Kent Merkezi Yenileme Alanı İlanının Yasal Açıdan Değerlendirilmesi

İptal edilen Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı (Ulus Projesi), Eski Ankara’nın korunması gerekli tarihsel ve kültürel varlıklarını, arkeolojik ve doğal değerlerini barındıran, geleneksel tarihi ticaret merkezi olan Ulus’un da içinde yer aldığı 110 hektarlık bir alanı kapsamaktadır.

2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Madde 8 uyarınca;  “Yedinci maddeye göre tescil edilen korunması gerekli kültür ve tabiat varlıklarının korunma alanlarının tespiti ve bu alanlar içinde inşaat ve tesisat yapılıp yapılamayacağı konusunda KARAR ALMA YETKİSİ KORUMA KURULLARINA aittir.”

Bu Madde uyarınca, Ulus Tarihi Kent Merkezi’nde Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından alınan “Geçit Dönemi Koruma Planı” ile “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı” na ilişkin kararlar ancak Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından alınacak kararlar ile değiştirilebilir.

Usul açısından bir yönetimin 100 hektarlık bir alanda uzun yıllar uygulamasını sürdüren ve bilimsel olarak, planlama tekniği açısından çağdaş ve ileri bir Koruma-ıslah Planı’nı iptal etmesi doğru bulunmamıştır. Aslında; var olan planın sorunlarını çözecek revizyon planlarının hazırlanması gerekmektedir. Bu planlamanın da 2863 Sayılı Kanuna göre Koruma Kurulu tarafından uygun bulunduktan sonra uygulamaya konulması gerekmektedir. Bu planın da onaylanmasında yetkili kurum Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’dur.

2863 sayılı Kanunun aşağıya alınan Madde 17’sinin ilgili fıkrası uyarınca, “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı” nın iptaline ilişkin Belediye Meclis Kararı gereklidir ancak yeterli değildir. Bu hüküm uyarınca  Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından alınacak karar da gereklidir. (Tunçer, M., 2013).

Bu nedenle, Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 15.06.2007 Tarih ve 1619 No’lu kararı ile onaylanan “Ankara Tarihi kent Merkezi Kentsel Yenileme Alanı Koruma Amaçlı İmar Planı (1/5000 ölçekli Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı ile 1/1000 ölçekli Koruma Amaçlı Uygulama İmar Planı)”nın özü itibari ile;

• İmar ve tarihsel çevre korunmasına yönelik hukuka aykırı olduğu,
• Bu planın yürütmesinin durdurularak yerine hukuken halen geçerliliğini sürdürdüğünü düşünülen “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı” nın geçerli kılınmasını,

Öngörülmüştür.

Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından 2006 yılında hazırlanan “Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alanı 1/5000 Ölçekli Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı”  ve  “1/1000 Ölçekli Koruma Amaçlı Uygulama İmar Planları”^[12] ve eki Plan Notları, Ulus’taki Cumhuriyet mimari mirasının özellikle 1960’larda yarışma ile elde edilenlerin bir kısmını ortadan kaldırmaya yönelik kararlar içermektedir.

Şekil 9 : İPTAL EDİLEN ANKARA TARİHİ KENT MERKEZİ YENİLEME ALANI 1/5000 ÖLÇEKLİ KORUMA AMAÇLI NAZIM İMAR PLANI’NDA HACI BAYRAM ÇEVRESİ (Solda Plan/ Sağda Yapı Niteliği (2007)

5366 Sayılı “Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği”nin amaç bölümünde;

“…yıpranan ve özelliğini kaybetmeye yüz tutmuş; kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurullarınca sit alanı olarak tescil ve ilan edilen bölgeler ile bu bölgelere ait koruma alanlarının, bölgenin gelişimine uygun olarak yeniden inşa ve restore…" edilmesine ilişkin usulleri belirlemektedir.

Ankara Büyükşehir Belediyesi 15.07.2005 tarihinde, 5366 Sayılı Kanun uyarınca, Ulus’un da içerisinde bulunduğu Ankara Tarihi Kent Merkezi’ni “Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alanı” olarak ilan etmiştir.

Yenileme alanı sınırı belirlenirken;

1. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Ankara Bölge Kurulu’nun 954 Sayılı Kararı ile uygun bulunan “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma-Islah İmar Planı” ile

2. Gene aynı Kurulun 9280 sayılı Kararı ile uygun bulunan “Ankara Eski Kent Dokusunun Planlanması, Sağlıklaştırılması ve Koruması Projesi” nin,

Plan onama sınırları, “Yenileme Alanı Sınırı” olarak kabul edilmiş ve bu sınır Bakanlar Kurulu kararı ile kabul edilmiştir^[13].

1/5000 ve 1/1000 Ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planları’nın amacı; “Tarihi Kent Merkezi’ndeki işlevsizleşme ve çöküntüleşme sorunlarına planlama yaklaşımı içinde çözüm yolları geliştirmektir. Bu kapsamda, bölgenin ticari, turistik ve kültürel gelişimine uygun olarak restore ve yeniden inşa edilmesi yoluyla konut, ticaret, kültür, turizm ve sosyal donatı alanlarının ve bu amaçlara uygun yeni ulaşım kararlarının oluşturulması hedeflenmektedir”.

 “Taşhan Kapalı Çarşı” alanı yapılması planlanan alanda “İşlevsizleşme” ve Çöküntüleşme” sorunları yaşanmadığı, aksine Ulus merkezinin en canlı ve yaşayan kesimi olduğu gözlemlenmektedir. Bu nedenle; büyük bir ekonomik kayba, kentsel bellek kaybına, Cumhuriyet mimari mirasının yıkımına, çalışanların ve kiracıların işsiz kalma gibi büyük sosyal sorunlara neden olacağı açık olan bu “Özel Proje Alanı”, açılan davalar sonucu hukuken de uygun bulunmamış ve Ulus Planı’na yürütmeyi durdurma kararı verilmiştir^[14] (Tunçer, M., 2009).

V. Hacı Bayram Camisi Çevresindeki Uygulamalar

Hacı Bayram ve çevresinde sağlıklılaştırmaya yönelik olarak alınan ilk kararlar 1985 yılında alınmış; Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu’nun 03.09.1985 tarih ve 1378 sayılı kararında “Hacı Bayram çevresinde yer alan Gülten, Boyacılar, Sarıbağ ve Gaziantep Sokakların cephe korumasının sağlanması; Ahi Yakup ve Hacı Bayram Camilerinin avlusuna sonradan yapılan eklentilerin
kaldırılması ve meydan düzenlemesi yapılması kararlaştırılmıştır. Ancak bu kararda bahsedilen cephe korumasının sağlanması adına fiziki olarak herhangi bir müdahale yapıldığına ilişkin bir kayıt ya da belgeye rastlanamamaktadır. Hacı Bayram ve çevresinde bulunan yapıların sağlıklılaştırılması uzun bir süre daha öncede olduğu gibi sahipleri ya da kullanıcıları tarafından basit onarımlar şeklinde devam etmiştir. Sağlıklılaştırma olarak en kapsamlı müdahale ise 2010 yılında Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılmaya başlanan “Güvercin , Eti, Etizafer, Adliye, Sevim, Akgün ve Kutlu Sokaklar Sokak Sağlıklaştırma Projesi” olmuştur.
 “Cami altında höyük olmasına rağmen, höyük altına 4-5 katlı otopark yapıldı. Höyük kazıldı. Tarihte ilk defa böyle bir şeyle karşılaşılmıştır. Höyük altına otopark yapan tek milletiz. Höyüğün içine otopark eklendi. Caminin altına da, son cemaat mahallinin altına da kadınlar mahfili eklendi.”

Mimarlar odası, şehir plancılar odası, peyzaj mimarlar odası davalar açtılar. Ancak, AVM tarzı Hacı Bayram Camisi etrafını çevreleyen 8 bin metre kareden büyük çarşı ve  dükkânlar yapıldı.

 

TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi başkanı Tezcan Candan:

“Öğretim üyelerince hazırlanmış bilirkişi raporunda Hacı Bayram Camisi, Augustus Tapınağı gibi anıtsal yapıların yer aldığı Doku  1 karakterinde tescilli, iyi  ve orta durumdaki sivil mimarlık örneklerinin baskın karakter  oluşturduğu yapı gruplarının olduğu vurgulanıyor.  Raporda, söz konusu alanda yüzde 76 oranında yapısal sorunu olmayan iyi orta derecede yapıların bulunduğu, yüzde 24 oranında yapısal yenilemeyi gerektiren kötü ve harabe yapılardan oluştuğu ifade ediliyor.

Candan, raporda tescilli, iyi ve orta durumdaki sivil mimarlık örnekleri ile anıtsal yapıların bulunduğu alanın doku 1 olarak belirlendiğini,  Hacı Bayram Camisi ve Augustus Tapınağı, Suluhan  gibi yapıların içinde kaldığı, doku 1’deki tescilli sivil mimarlık örnekleri ile anıtsal yapıları şöyle sıraladı:

“Doku 1’de  Anafartalar Caddesi, Hükümet Caddesi ve Kevgirli Sokak arasındaki yapılar, içinde Roma dönemine ait tescilli örneklerinin bulunduğu Çankırı Caddesi, Anafartalar Caddesi, Hükümet Caddesi  ve Armutlu Sokak arasında kalan iyi durumda tescilli anıtsal mimarlık örnekler, Anafartalar Caddesi Adnan Saygun Caddesi ve Sanayi Caddesi arasında kalan ağırlıklı olarak iyi ive orta durumda tescilli sivil mimarlık örnekler, Ankara Gazi Lisesi ‘nin güney kesiminde Kosava Sokak, Derman Sokak, Denizciler Caddesi Adnan Saygun Caddesi arasında kalan eski Hergele Meydanı ve yakın çevresinde kalan ağırlıklı olarak iyi ve orta durumda tescilli sivil mimarlık örnekler, Eski Yahudi Mahallesi (İstiklal Mahallesi güneyi ve Altınbaş Mahallesi ) kapsamında, Adnan Saygun Caddesi ve Anafartalar Caddesi arasında Şengül Hamamı, Leblebicioğlu Camisi ile Ulucanlar Caddesi’nin kuzeyindeki iç yapı adası içinde akalan  ağırlıklı olarak iyi ve orta durumda tescilli sivil mimarlık örnekler bulunuyor” (05 Ocak 2017, http://www.mimarlarodasiankara.org/?Did=8471, Erişim: 07.12.2019)

Şekil 10 . HACI BAYRAM CAMİSİ ÇEVRESİNDEKİ TARİHİ YAPILARIN YIKILARAK YAPILAN ÇARŞILAR (Karşılaştırma ve fotoğraf: Ahmet Soyak)

Şekil 11. HACI BAYRAM HÖYÜĞÜNDE YERALTI OTOPARKI İNŞASI!..

Cami çevresinde eski kitapçılar çarşısının olduğu bölge yenilenerek  çevreye uygun Osmanlı ve Selçuklu taklidi (!) mimari ile hazırlanmış olan dükkânlar; 17500 m2 lik inşaat alanına sahip 2 bloktan oluşmaktadır.

4 katlı Hükümet Caddesi Bloğu 2000 m2 üzerine kurulu toplam kapalı alanı 6500 m2  ve 44 adet dükkandan oluşmaktadır. 3 katlı Hacı Bayram Camisi Blogu 2500 m2  üzerine kurulu toplam kapalı alanı  6000 m2 ve  42 adet dükkândan oluşmaktadır. Ayrıca proje kapsamında cami meydanı büyütülüp ağaçlandırılmış, cenaze namazı kılınan bölge yenilenerek tarihi revakla süslenmiştir^[15].

Hacı Bayram Camisi genişletilirken ve zemin altına kadınlar mahfili yapılırken I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olması gerekli Frig Höyüğü tahrip edilmiştir.

Şekil 12. HACI BAYRAM VELİ CAMİİ ÇEVRESİNE UYGUN OSMANLI VE SELÇUKLU MİMARİSİYLE (!) HAZIRLANMIŞ OLAN DÜKKANLARIN TEMELİ HÖYÜK KAZILARAK HAZIRLANMIŞTIR

Cami ve çevresindeki kültür varlıklarına zarar verecek, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun  4897 Sayılı Kararı ve bu doğrultuda yapılan uygulamalarla, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve ilgili Yüksek Kurul İlke Kararlarına açıkça aykırı işlemler yapıldığı TMMOB ve Bilirkişi Raporlarından anlaşılmaktadır.

 

Şekil 13 -14. HACI BAYRAM VELİ CAMİİ ÇEVRESİNE UYGUN OSMANLI VE SELÇUKLU MİMARİSİYLE HAZIRLANMIŞ OLAN DÜKKANLARIN YAPIMI 

Aslında; Hacı Bayram Camisi ve çevresi için; acele edilmeden, uzmanları tarafından (hatta yarışma açılarak) özgün ve yetkin tasarımlar yapılması gerekmekteydi. Cami ve 1941 tarihli ekinin onarımında ulusal ve uluslararası bilgi birikiminden, mimarlık ve restorasyon ile ilgili Venedik Tüzüğü gibi önemli yol göstericilerden yararlanılması da gerekliydi.

 

VI. Augustus Tapınağı

Roma Dönemi öncesinde Kybele ve Men'e adanmış bu tapınma yerinde İmparator Augustus için yaptırılmıştır. Muhtemelen M.Ö. 25-20 yıllarında yaptırılmıştır. 36x54,82 m. ölçülerindeki mermer tapınak 2 m. yükseklikte, çok basamaklı bir podyum üzerindedir. Tapınak Augustus'un yapmış olduğu işleri anlatan Yunanca ve Latince kitabeleri ile büyük önem taşımaktadır. Augustus Tapınağı oldukça iyi korunarak günümüze ulaşmıştır. 

    

Şekil 15-16 . DÜNYA ANITLARI VAKFI’NIN 2002 YILINDA DÜNYADA KORUNMASI GEREKEN 100 ANIT ARASINA ALDIĞI “AUGUSTUS TAPINAĞI”

“Eğer Ankara ile kardeş şehir olması düşünülürse, bence bu şehir Roma olmalıdır. Augustus Tapınağı üstündeki Latince yazıtlar imparatorun vasiyetini yazar. Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı ve Roma Belediye Başkanı bu konuda anlaşırsa olması mümkün, umarım gerçekleşir”

Carlo Marsili, İtalyan Büyükelçisi

 

Şekil 17 . HACI BAYRAM CAMİSİ VE AUGUSTUS TAPINAĞI 1840’LARDA (Kaynak : Texier, C., 1839)

“……Ankara'daki Hacı Bayram Camisi'ne bitişik olan ve "Ogüst Tapınağı" (August Tapınağı) adıyla tanıdığımız tapınağın duvarlarına kazınmış olan "Monumentum Ancyranum", şimdiye dek bulunan Latince yazıtların en uzunu, en önemlisi ve en ilgi çekenidir. Roma İmparatorluğu'nu kuran Augustus, İsa'nın doğumundan on dört yıl sonra öldü. Ölümünden biraz önce kaleme aldığı bu yazı, Senato'da okunduktan sonra Roma'da dikili iki tunç sütun üzerine kazdırılmıştı. Ayrıca kopyaları da imparatorluğun öteki eyaletlerindeki çeşitli tapınaklara konmuştu. Bugün bu kopyalardan biri, çok iyi korunmuş olarak Ankaramızda bulunuyor…” (Dereli, H., 1999)

Şekil 18 . ANKARA ANITI (AUGUSTUS TAPINAĞI) DUVARLARINA KAZINMIŞ OLAN "MONUMENTUM ANCYRANUM"

 

Şekil 19. ANKARA ANITI (AUGUSTUS TAPINAĞI) NIN DUVARINDAKİ YAZITIN GİDEREK TAHRİP OLDUĞU GÖRÜLMEKTEDİR. (Fotoğraf : Soyak, A.)

2010 yılında revize uygulama projeleri uygun bulunan yer altı tuvaletlerinin Augustus Tapınağı temellerinden uzaklaştırılması için hazırlanan revize mimari projesi uygun bulunmuştur[16]. 04.06.2010 Tarih ve 558 Sayılı Karar ile de Cami avlusunda yeraltı tuvaletlerine ait revize uygulama projesinin uygun olduğuna ve onaylanmasına karar verilmiştir.

Koruma Kurulu’nun 4895 Sayılı Kararı’nda ise ".. Tescilli Augustus Tapınağı’nın yanında yapılan havuza ilişkin Kurulun 05/11/2009 tarihli ve 4544 sayılı kararının 2'nci paragrafında yer alan "süs havuzu olarak" ifadesinin "kuru havuz olarak" şeklinde düzeltilmesine, ayrıca anılan havuza ait Ankara Yenileme Alanı K.T.V. Bölge Kurulu’nun 04/09/2009 tarihli ve 446 sayılı kararı ile onaylı park projesinde de havuzla ilgili kısmın bu doğrultuda değiştirilerek Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kuruluna iletilmesi hususunun Belediyesinden istenilmesine" karar verilmiştir[17].

Bu kararla projede yer alan süs havuzunun, kuru havuz olarak değiştirilmesine karar verilmiştir. Ancak Fotoğraflardan görüldüğü gibi havuz sulu ve fıskiyeli olarak inşa edilmiştir.

Görüldüğü gibi, tamamen yasal süreçlerden geçerek “Kuru Havuz” ve “Süs Havuzu” olarak onaylanan proje, uygulamada tarihsel ve arkeolojik çevreye, Augustus Tapınağı’ne zarar verecek şekilde “Fıskiyeli Sulu Havuz” olarak inşa edilmiştir. Ancak, bu havuz hemen yakınındaki Augustus Tapınağı’na ve Yazıtlar Kraliçesi denilen "ANCYRA AUGUSTUS YAZITI" na zarar vermektedir.

(Tunçer, M., 2019, İmza Kampanyası Metni : Augustus Tapınağı yanındaki "Fıskiyeli Havuz" kaldırılsın .. YAZITLAR KRALİÇESİ YOK OLUYOR! 898 Kişi imzaladı  (10 Şubat 2019 dan bu yana)

Şekil 20.  TEXİER’İN ÇİZİMİNDE BULUNAN MOTİFLERİN GÜNÜMÜZDEKİ YIPRANMIŞ HALİ (Kaynak Soyak, A.). (Texier, C., 1839)

“…..En önemlisi Augustus Tapınağı’na zarar verecek bir havuz yapıldı. Bu havuz meselesi antik Roma duvarlarına zarar veriyor. Altı da zaten höyük, sızma yapabilir. Augustus Tapınağı yazıtı da çok önemlidir. Dünyanın en önemli yazıtlarından biridir. Çünkü Roma döneminde İmparator Augustus'un yaptığı işleri anlatan dünyada bir tane kalmış. Bütün seyyahlar ve yurt dışında gelen insanlar önce Hacı Bayram ve Augustus Tapınağının bulunduğu bölgeye giderler.”  (Tunçer, M., 2019)

Şekil 21.  ANKARA ANITINA ZARAR VEREN FISKİYELİ HAVUZ

Augustus Tapınağı’nın kaldırılan duvarları çevresine havuz yapılarak yapının tahribine yol açacak ortam hazırlanmıştır. Bu Dünya Mirası anıta zarar veren yasal olmayan havuz mutlaka kaldırılmalıdır

“….Bir başka olay Sur duvarları meselesi. Sur duvarlarında da zeminden suyun sızma yapması etki yapmış olabilir. Önlem alınmadığı için Roma Dönemi’nden kalan ve sonradan onarılan yaklaşık 2 bin yıllık antik dönem surları dozerlerle yıkıldı. Oraya “yeni-antik sur duvarı” yapıldı ve Hacı Bayram Camisi çevresi yeniden düzenlendi…” (Tunçer, M., 2019)

İmza kampanyasından ve konunun öneminden çeşitli tv, gazete haberleri ve bilimsel toplantılarda dile getirilmiş, ancak 2020 yılı başlarından itibaren havuzun fıskiyeleri kapatılmış, havuzun suyu kesilmiş ve çiçeklik ve oturma mekanı olarak düzenleneceği yetkililerce belirtilmiştir.

 

Şekil 22-23. ANTİK SUR DUVARLARININ YIKIMI VE YENİ-ANTİK SUR DUVARI İNŞASI (2016)

Şekil 24 . CAMİ YANINDA YENİDEN YAPILAN ANTİK SUR DUVARI VE HÖYÜK ALTINA İNŞA EDİLEN KATLI OTOPARK GİRİŞİ (Fotoğraf. Arabacı, M.)

Hacı Bayram Camisi’nin yanında Büyükşehir Belediyesi tarafından yıkılan binlerce yıllık tarihi önemi olan surlar yeniden yapıldı. Büyükşehir Belediyesi’nin Ulus Tarihi Kent Merkezi Projesi çalışmalarını yürüttüğü bölgede yer alan tarihi surların bir bölümü 2015’in mart ayında çöktü. Ankara Hürriyet’in ‘Sonunda çökerttik’ manşetiyle duyurduğu olayın ardından bu kez de geçtiğimiz haziran ayında tarihi surlar tamamen yıkıldı (Gökhan, M. K., 2016).

“…Büyükşehir Belediyesi, surların kontrollü bir şekilde kendileri tarafından yıkıldığını belirterek, “Duvar, Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu’ndan gerekli izinler alınarak yıkıldı. Yapılacak çalışmalar sonucunda aslına uygun olarak yeniden inşa edilecek” açıklamasını yaptı. Yıkımdan 2 ay sonra Büyükşehir Belediyesi, tarihi surların yapımına yeniden başladı. Ankara Hürriyet, Büyükşehir’in yeniden inşa ettiği surları fotoğrafladı. Çalışmaların devam ettiği bölgede duvarın büyük bölümünün tamamlandığı görüldü”(Gökhan, M. K., 2016).

 “Onarıma karşı değilim. Ancak bu çevredeki yüzde 80 eski Ankara evleri yıkılarak, iki kat yükseltilerek yeniden tarihi Ankara evleriymiş gibi, betonarme tarihi görünümlü evler yapılıyor.” (Tunçer, M., 2019)

 

Şekil 25-26. HACI BAYRAM ÇEVRESİNDE BETONARME YENİ – TARİHİ ESERLER

VII. Hacı Bayram Çevresindeki Diğer Bazı Uygulamalar

“Ulus Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alanı Planı” kapsamında birinci etap olarak belirlenen Hacı Bayram ve civarında yıkım çalışmalarına 2008 yılında başlanmıştır. Bentderesi Kevgirli Sokağı çevresi ile İsmetpaşa Mahallesii Hükümet Caddesi Hilal Sokak’ta önceden belirlenen ve sahipleriyle anlaşılarak boşaltılan ev ve işyerlerinin yıkılması çalışmalarına bu dönemde başlanmıştır.

Ulus Tarihi Kent Merkezi Projesi kapsamında Hacı Bayram Cami civarındaki 11 hektarlık alanda restorasyon çalışmalarına başlanmıştır. Ankara Büyükşehir Belediyesi, Hisar Caddesi, Bentderesi Caddesi ve Hükümet Caddesi arasında kalan 11 hektarlık alanda yer alan tarihi niteliği Kültür Bakanlığı Koruma kurulu tarafından tescillenen 75 binanın restorasyon çalışmaları devam ediyor.

n  İlk aşamada mülkiyeti Büyükşehir Belediyesine ait projeleri onaylanan 20 binanın ihalesi yapılarak restore edilmekte olduğunu ifade eden yetkililer, yıkılma tehlikesi bulunan ve ayakta durması mümkün olmayan binaların, itina ile sökülerek sağlam parçalarının, aslına uygun olarak inşa edilecek binada kullanılmak üzere saklandığına dikkat çektiler.

n  Son rötuşları yapılarak tamamlanmak üzer olan bir binayı örnek olarak gösteren yetkililer bu binada yapılan inşaatın tavan işlemeleri dahil olmak üzere tümüyle aslına sadık kalarak inşa edildiğinin altını çizdiler (BŞB, 2008).

 

 

Şekil 27.  HACI BAYRAM ÇEVRESİNDE YIKIM ÇALIŞMALARI

Şekil 28 . HACI BAYRAM CAMİ ÇEVRESİ GELENEKSEL DOKU YIKIM ÖNCESİ (Fotoğraf Arabacı, M.)

Altındağ, Öztürk Mahallesi sınırları içerisinde bulunan söz konusu bölgedeki (19981/1, 19984/1 ve 19986/3 ada/parseller) şahıslara ait bağımsız bölümlerin, Ankara Yenileme Alanı K.T.V. Koruma Bölge Kurulu’nun ilgili kararı ile Hacı Bayram Camisi Meydan Düzenlemesi ve dükkânlara ilişkin onaylanan mimari projelere uygun olarak Büyükşehir Belediyesi’nce yıkılması ve yapılacak olan yeni iş yerleri için projeler hazırlanmıştır. 

Bu dönemde; Hacı Bayram Kitapçılar Çarşısı’nın arkasından Bendderesi’ne kadar olan bölümdeki binaların hepsi yıkılmıştır. Kitapçılar Çarşısı’nın arka kısmı tamamıyla boşaltılmış ve bu kesimde “Çok Katlı Garaj ve Alışveriş Merkezi” projesi hazırlanmıştır.

 

Belediye haftalık bülteninde Ulus'ta sadece iki büyük kompleksin yapılacağı belirtilmektedir. Bunlardan biri Modern Çarşı’nın yerine yapılacak “Kültür Merkezi”dir.

Diğer bir yapı ise yıkılarak boşaltılan Hacı Bayram Kitapçılar Çarşı’sının arkasındaki alana yapılacak çok katlı komplekstir. Burada minibüs durakları, otopark ve perakendeci hal yer alması düşünülmüştür.

Yıkımların başladığı Kevgir Sokak yanındaki 18 000 m2’lik alana “Ulus Kongre ve Kültür Merkezi” yapılacağı ve burada 1300 ve 350 kişilik iki adet toplantı salonu yer alacağı belirtilmektedir. Başkent’i ‘Kongre Merkezi yapma’ hedeflerine paralel olarak, bölgede 1300 kişilik dev bir kongre merkezi yapımı için yıkımların son aşamaya geldiği açıklanmıştır^[18] (Gökçek, M., 2013)

 

Şekil 29.  ULUS KONGRE VE KÜLTÜR MERKEZİ (Ankara BŞB Bülteni, S 177)

      

Şekil 30 - 31. HACI BAYRAM VE İSMETPAŞA MAHALLESİNDE YIKIMI BEKLEYEN YAPILAR VE FAKİR İNSANLAR (Fotoğraf. Arabacı, M.)

VIII. Kitapçılar Çarşısı Yenilemesi

2013 Yılı başlarında Ulus Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alanı Projesi kapsamında yenilecek olan "Kitapçılar Çarşısı" esnafı Hükümet Caddesi’nde geçici olarak oluşturulan konteyner dükkânlara taşınmıştır. Kitapçılar Çarşısı olarak bilinen ve “hiçbir tarihi özelliği bulunmayan” çarşıyı yıkarak yerine “Selçuklu ve Ankara mimarisine uygun” dükkânlar inşa edileceği açıklanmıştır. Birinci etap, 146 bin metrekare alanı kapsayan Kitapçılar Çarşısı 6 ay içinde tamamlanacak ve esnaf gene aynı yerde daha “modern ve sağlıklı bir şekilde inşa edilecek” dükkânlarına taşınarak hizmet vermeye devam edecektir(Ankara BŞB, 2013).

15 metrekare büyüklüğündeki konteyner dükkanlarda geçici olarak ticari faaliyetlerini sürdürmeye devam etmiş, yıkılan ve yenilen 57 adet dükkan ise 6 ay gibi kısa bir süre içinde tamamlanarak, daha “modern, sağlıklı ve daha geniş dükkanlar” verilmiştir .

 

Şekil 32-33. YIKILAN KİTAPÇILAR ÇARŞISI

“Ankara Tarihi Kent Yenileme Alanı” planını “dev bir proje” olarak nitelendiren ve projenin 2 milyon 66 bin metrekarelik (207 hektar) bir alanı kapsadığını kaydeden Başkan GÖKÇEK, “Başkent’in simgesi Ankara Kalesi, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Hacı Bayram Camisi, Roma Hamamı kalıntıları, İlk Meclis, Ziraat Bankası, Augustus Tapınağı gibi bir çok tarihi mekânı içinde barındıran Ulus’ta, bu plan ve projenin hayata geçirilmesiyle birlikte, tarihe yeniden ışık tutulacağını” belirtti.

 

Ticari, turistik ve kültürel gelişime paralel olarak Ulus’un yeniden restore edilerek düzenlenmesi sonucunda bölgenin, tekrar bir cazibe merkezi haline geleceğini kaydeden Başkan Gökçek, “Bölgede yapılan çalışmalarda Hacı Bayram kotunun altında kalan dokular ön planda tutulacak. Yani hiçbir zaman bu dokuya dokunmadan ve sadık kalarak inşaatları gerçekleştireceğiz. Ayrıca bölgede yapacağımız 2 dev tesisin mimari yapıları da hem geleneksel Türk mimarisini simgeleyecek hem de geleneksel Türk tarihi motiflerinin kullanıldığı, görsel zenginliği ön plana çıkarılmış mimari cephelere sahip olacak. Kısacası yapılacak çalışmalarla Ulus’tan baktığınız zaman, Hacı Bayram Camisini göreceksiniz” diye konuştu.

Şekil 34. YIKILAN KİTAPÇILAR ÇARŞISI

“Hacı Bayram’da ilk yapılan birinci bölüm aynen korunarak, 70’li yıllarda ilave edilen ikinci bölüm yıkılacak ve yerine çok daha geniş bir bölüm yapılacak. Cenaze namazları ve türbe ziyaretleri sebebiyle sürekli kalabalık olan Cami avlusunu da yeniden tanzim edeceğiz. Ayrıca bu bahçeyi kışın yağmurdan, yazın sıcaktan koruyacak özel şemsiyelerle kapatmayı düşünüyoruz. Böylece Cami, cemaat açısından da genişleyecek. Yapılacak çalışmalarla da Hacı Bayram Cami ve meydan daha tertipli ve düzenli hale getirilecek. Ayrıca Hacı Bayram’da bulunan ve geçtiğimiz dönemlerde yapılan Roma mimarisi tarzındaki işyerleri yıkılacak, yerine yeni işyerleri yapılıp, oradaki dükkân sahipleri mağdur edilmeden yerlerine yerleşecekler. Çalışmalar kapsamında Cami’nin meydanda bulunan otoparkını da kaldıracağız ve buranın yayalaştırılmasını sağlayacağız.”

 İsmetpaşa ile Gülbaba Türbesi arasındaki alanda yıkımlara başlanmış ve burada yapılacak Terminal yapısının en üst katı ile bir altındaki kat dolmuş durakları olarak projelendirilmiştir. Çok katlı inşa edilecek terminalin içerisindeki katlardan birine, Ulus’taki meyve sebze halinin taşınması da düşünülmektedir. Terminalin en alt katı kapalı otopark olarak hizmet verecektir. Yayaların yapılacak olan terminale rahat ulaşabilmesini sağlamak amacıyla da nostaljik bir tramvay yapılması planlanmıştır.  Tramvayın, Hükümet Caddesi ve Şehit Keskin Sokak üzerinden, eski Gima ile yapılacak terminal arasında işletilmesi planlanmıştır.

 Bölgedeki trafiği rahatlatmak amacıyla yeni bir trafik düzenlemesine gidileceği ve alternatif yol olarak da Hıdırlıktepe’nin altından ilerleyecek 1 kilometre uzunluğunda bir tünel yapılacağı açıklanmıştır. Yeni Ulus Tüneli’nin Dışkapı’daki İmar İskan Blokları’nın bulunduğu yerden girmesi ve Altındağ ile Bendderesi Caddesi’nin kesiştiği yerden çıkması planlanmıştır.

Büyükşehir Belediyesi yetkilileri; çalışmalar kapsamında vatandaşlara hizmet edecek bir teleferik hattı da yapılacağını belirterek, “Bu teleferik hattı Hacı Bayram’ın oraya yapılacak tesisten başlayacak, Hıdırlıktepe’deki baz istasyonlarına gidecek ve oradan da Kale’ye dönerek, Ulus’u yukarıdan izleme imkânı sağlayacak” açıklamasını yapmışlardır.

KAYNAKLAR

Aytekin, Ö., 2017, “Tarihi Çevrede Koruma ve Yaklaşımlar Hacı Bayram Örneği”, Çankaya Üniversitesi, Kentsel Tasarım ve Dönüşüm Yüksek Lisans Programı, KENT 560 Kentsel Koruma Ve Yenileme Dersime verdiği dönem ödevi.

Dereli, H., (Çev.), 1999, “ANKARA ANITI (Monumentum Ancyranum),, Remzi Oğuz Arık'ın incelemesiyle., MEB Latin Klasikleri dizisi.

Jansen, H.,  1932, “Ankara Şehri İmar Planı Raporu, Alaaddin Kıral Mat.

Texier, C., 1839, Description de l’Asie Mineure; Beaux=Arts, Monuments Historiques, Plans et Topographie des Cités Antiques, Paris, Typoqraphie de Firmin Didot Frères, Libraires Imprimeurs de Ľ Institut de France.

Tunçer, M., 2000, “Tarihsel Çevre Koruma Politikaları : Ankara”, Kültür Bakanlığı Yayınları 2520, Aralık 2000, Kültür Eserleri Dizisi : 281.

Tunçer, M., 26-27 Şubat 2009, “CUMHURİYET’İN MİMARİ MİRASI SEMPOZYUMU”,  TMMOB, Mimarlar Odası, Sunulan Bildiri: “Cumhuriyet’in Mimari Mirası’nın Planlama Aracılığı İle Korunması”, Çağdaş Sanatlar Merkezi, Ankara)

Tunçer, M., 2013,  “Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alanı Koruma Planı, Niteliği Ve İptaline İlişkin Gerekçeler”, VEKAM Ankara Araştırmaları Dergisi (Journal of Ankara Studies), Cilt 1, Sayı 2, Aralık 2013, s. 10-34.

Tunçer, M., 2019, Korunamayan Kültürel Miras Hacı Bayram Camisi ve Augustus Tapınağı Çevresi, Gazi Kitapevi Yayınevi, Ank.

Tunçer, M., 2019, İmza Kampanyası Metni : Augustus Tapınağı yanındaki "Fıskiyeli Havuz" kaldırılsın .. YAZITLAR KRALİÇESİ YOK OLUYOR, https://www.change.org/p/k%C3%BClt%C3%BCr-ve-turizm-bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1-augustus-mabedi-yan%C4%B1ndaki-f%C4%B1skiyeli-havuz-kald%C4%B1r%C4%B1ls%C4%B1n-yazitlar-krali%C3%A7esi-yok-oluyor (Erişim: 07.06.2020)

Tarihi Sur Sil Baştan Yapılıyor, Mert Gökhan KOÇ, 13 Ağustos 2016, https://www.hurriyet.com.tr/tarihi-sur-sil-bastan-yapiliyor-40192458, Erişim 19.09.2016

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 14.10.1972 Gün Ve 6691 Sayılı Kararı.

Ankara YAKTVKBK’nun 17.05.2007 Tarih Ve 25 Sayılı Kararı.

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 14.10.1972 gün ve 6691 sayılı ve 12.04.1980 tarih ve A-2167 sayılı kararları.

Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu’nun 03.09.1985 Tarih Ve 1378 Sayılı Kararı.

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun (GEEAYK) 12.04.1980 Gün ve A-2167 Sayılı Kararı.

Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 14 Ocak 2005 tarihinde aldığı “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı” ile ilgili 210 Sayılı İptal Kararı.

http://www.mimarlarodasiankara.org/?Did=8471, Erişim: 07.12.2019

https://www.ankara.bel.tr/genel-sekreter-yardimcisi-vedat-ucpinar/fen-isleri-dairesi-baskanligi/nsaat-yapim-sube-mudurlugu/nsaat-kontrol-sefligi/haci-bayram-veli-camii-cevre-duzenleme-ve-dukkanlar-yapim-si,  Erişim Tarihi: 13.09.2016.

Ankara K.T.V. Koruma Bölge Kurulu’nun 08/01/2010 Tarih ve 4737 Sayılı Kararı.

Ankara K.T.V. Koruma Bölge Kurulunun 26/02/2010 Tarih ve 4895 Sayılı Kararı.

Başkent'in İlk Yerleşim Yerlerinden Ulus ve Civarının Yeniden Canlandırılması ve Tarihi Dokunun Ortaya Çıkarılması Amacıyla Planlanan "Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alanı" Planı Yasallaşarak, Proje Çalışmalarına Başlandı.. 07 Mayıs 2008, http://www.haberler.com/ankara-ulus-a-ilk-nester-vuruldu-haberi/

http://www.ankara-bel.gov.tr/Haberler/hacibayram_1709.aspx, Erişim 07.05.2008.

Büyükşehir Belediye Başkanı Melih Gökçek, çalışmalara ilişkin açıklama yapmıştır. 02.04. 2013,  http://www.ankara.bel.tr/haberler/haci-bayram-veli-cevresi-yenileme-calismalari/#.Uk6N-9LIbdg 

02 Nisan 2013, Salı, http://www.ankara.bel.tr/haberler/haci-bayram-veli-cevresi-yenileme-calismalari/#.Uk6N-9LIbdg

Hacı Bayram Kitapçılar Çarşısı'nda mutlu son! 57 dükkan, http://www.emlaktasondakika.com/haber/kentsel-donusum/haci-bayram-kitapcilar-carsisinda-mutlu-son-57-dukkan/95309

http://www.ankara.bel.tr/haberler/haci-bayram-veli-cevresi-yenileme-calismalari/#.Uk6N-9LIbdg

05 Ocak 2017, http://www.mimarlarodasiankara.org/?Did=8471, Erişim: 07.12.2019.

 

---

[1] Prof. Dr. Şehir ve Bölge Y. Plancısı (ODTÜ),  Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilim Doktoru (AÜ SBF), Çankaya Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Öğretim Üyesi. Bu makalenin sunumundan sonra Temmuz 2019 tarihinde “Korunamayan Kültürel Miras: Hacı Bayram Camisi ve Augustus Tapınağı Çevresi” kitabım yayınlanmıştır. 

 

[2] “.. eski şehrin zamanla tazyik görmesinden kendimizi korumalıyız, Kale ve etrafındaki mozaik gibi olan ahşap iskeletli dolma duvarlı Türk evleri, daima hükümet merkezinin göz bebeği olarak kalmalıdırlar..” HERMANN JANSEN, 1932

 

[3] Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 14.10.1972 gün ve 6691 sayılı kararı.

[4] Ankara YAKTVKBK’nun 17.05.2007 tarih ve 25 sayılı kararı.

[5] Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 14.10.1972 gün ve 6691 sayılı ve 12.04.1980 tarih ve A-2167 sayılı kararları.

[6] Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu’nun 03.09.1985 tarih ve 1378 sayılı kararı.

[7] Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun (GEEAYK) 12.04.1980 Gün ve A-2167 Sayılı Kararı.

[8] Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun (GEEAYK) 12.04.1980 Gün ve A-2167 Sayılı Kararı.

 

[9] 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Madde 17 - (Değişik: 17/6/1987 - 3386/6 Madde.)

[10] Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 10.11.1989 gün ve 954 sayılı, Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 15.01.1990 gün ve 33 sayılı kararları.

[11] Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 14 Ocak 2005 tarihinde aldığı “Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma Islah İmar Planı” ile ilgili 210 Sayılı İptal Kararı.

[12]  Yenileme Alanı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü'nün 17.05.2007 tarih ve 25 sayılı kararı ile uygun bulunmuştur. Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 15.06.2007 tarih ve 1619 sayılı kararı ile onaylanmıştır.

[13] Bakanlar Kurulu’nun 2005/9289 sayı ve 08.08.2005 tarihli kararı, 07.09.2005 Tarih Ve 25929 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak Yürürlüğe Girmiştir.

[14] "… Ankara 10. İdare Mahkemesinin 23.07.2008 tarih ve E: 2007/885, K: 2008/2258 sayılı kararıyla iptal edildiği görüldüğünden, bu karara bağlı olarak 1/5000 ölçekli nazım ve 1/1000 ölçekli uygulama imar planlarının onaylanmasına ilişkin dava konusu Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi kararının hukuki dayanaktan yoksun kaldığı sonucuna varılmıştır. Açıklanan nedenlerle, dava konusu işlemin iptaline… oybirliğiyle karar verildi." Ankara 1. İdare Mahkemesi 2007/1498 E. sayılı dava sonucu.

[15] https://www.ankara.bel.tr/genel-sekreter-yardimcisi-vedat-ucpinar/fen-isleri-dairesi-baskanligi/nsaat-yapim-sube-mudurlugu/nsaat-kontrol-sefligi/haci-bayram-veli-camii-cevre-duzenleme-ve-dukkanlar-yapim-si (Erişim Tarihi: 13.09.2016)

 

[16] Ankara K.T.V. Koruma Bölge Kurulu’nun 08/01/2010 tarih ve 4737 Sayılı Kararı.

[17] Ankara K.T.V. Koruma Bölge Kurulunun 26/02/2010 Tarih ve 4895 Sayılı Kararı.

[18]  “Şu anda orada bulunan dükkânlarla kamulaştırma çalışmalarını tamamlamak üzereyiz ve yıkımlara başladık. Buradaki esnafa da eski semt halinin olduğu yeri düzenleyerek, 70 dükkânlık bir alan yaptık. Diledikleri takdirde orada işlerine devam edebilecekler. Yıkımların tamamlanmasının ardından da bölgede hemen çalışmalara başlayacağız.”