ANKARA'DA SON YILLARDA KAYBOLAN TARİHİ VE KÜLTÜREL DEĞERLER: HAVAGAZI FABRİKASI YIKIMI

 

ANKARA'DA SON YILLARDA KAYBOLAN TARİHİ VE

KÜLTÜREL DEĞERLER: HAVAGAZI FABRİKASI YIKIMI

Prof. Dr. Mehmet TUNÇER

Birkaç on yıldır başkent Ankara’da tarihsel, kültürel ve doğal çevreler katledilmektedir. Gecekondu ıslahı adı altında aşırı yoğun kentsel dokular oluşturulmakta, uydu kent adı altında kentten 30-50 km ötede aşırı yoğun, çok katlı yerleşmelere izin verilmektedir.

Erken Cumhuriyet döneminde yapılmış ve “Endüstri Mirası” bir anıt eser olarak nitelendirilen Maltepe Havagazı Fabrikası da yıkımdan kendisini kurtaramamıştır. Aynı dönemde inşa edilen diğer yapılar gibi Havagazı Fabrikası da uluslararası mimarlık üslubunun sanayi yapılarının özelliklerini taşımaktaydı. İşlevlerine göre şekillenmiş üretim yapılarının yanı sıra inşa edilen konut ve yemekhane binası da yine uluslararası mimarlık üslubunu yansıtmaktaydı.

Tarihi Elektrik ve Havagazı Fabrikası civarında bulunan Un Fabrikası, diğer küçük ölçekli sanayi işletmeleri ve demiryollarıyla birlikte başkent Ankara’nın endüstri bölgesinde yer almaktadır. Fabrikada bulunan yapılar sahip olduğu tekno-sanayi ve mimarlık değerinin yanı sıra, gazometreleriyle, gaz fırınlarıyla, soğutma kuleleriyle, bacalarıyla sadece Cumhuriyet’in kuruluş yıllarına tanıklık etmemiş; fakat aynı zamanda anıtsal görünümleriyle birer kent objesine dönüşmüşlerdir (Bir Başkentin Oluşumu, 2010) .

1. Görsel: Havagazı Fabrikası. http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/geb/ind/gas/trindex.htm

Başkent Ankara’ya  uzun yıllar hizmet veren ve doğalgazın gelmesiyle devre dışı bırakılan Havagazı Fabrikası için 1990 yılında iş merkezi yapılmak amacıyla yıkım kararı alınmış ve yıkılmaya başlanmıştır (Tunçer, 2015, s.85).

2. Görsel: Havagazı Fabrikası'nın yıkılması, 14-15.06.2006)(Kaynak: Mimarlar Odası, Ankara Şb.)

TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi kentin tekno-tarihsel profilinin katmanlarından biri olan Havagazı Fabrikası tesislerinin aynı zamanda türünün ayakta kalabilmiş son yapısı olması nedeniyle, Londra’nın Kings-Crown Ana Tren Garı'na komşu ve Viktorya dönemi ticari canlılığın bir simgesi olarak üç adet  gazometrenin benzer gerekçeyle korunduğunu örnek göstermiştir. Tesislerin onarılarak korunması, yeni işlevlerle kullanılarak yaşatılması için süreçler tanımlamış ve bu süreçleri başlatmıştır. Ancak mahkeme kararları yıkım sonrasında geldiği için bu anıt eser de yıkımdan kurtulamamıştır.

3. Görsel: Yıkıma karşı Mimarlar Odası ve sivil toplum kuruluşlarının eylemleri (2006)

(Kaynak: Mimarlar Odası, Ankara Şb.)

 

"1929 yılında yapılan ve 61 yıl hizmet verip kapandıktan sonra harabeye dönüşen Maltepe Havagazı Fabrikası ve Elektrik Santrali’nin yıkılacağı haberlerinin çıkması, başta TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi olmak üzere, büyük eleştirilerle karşılanmıştı” (Tunçer, 2009). Tabii bazı gözler, bu paslanmış fabrikanın neden orada durduğunu, neden hâlâ bir sanayi tarihi müzesine çevrilmediğini düşünürken bazı gözler de niye hâlâ bir gökdelen arsasına çevrilmediğini düşünüyordu... Bir gazetemiz şöyle yazıyor: "Tarihi Yıkım”. Bence doğrusu “TARİHE YIKIM” olmalıydı.

Bu tahribatın son örneği cumhuriyetimizin gelişme, kalkınma ve çağdaşlaşma, uygar bir ülke olma hayallerinin somut örneklerinden olan Havagazı Fabrikası'nın yıkımıdır (Tunçer, 2006). Bir gece yarısı kısmen ortadan kaldırılan tescilli bir yapının bundan sonraki uygulamalara örnek olacağı açıktır. Bu talihsiz karar ve devamında yıkım, tüm korumacılar ve Ankaralılar için de bir yıkım olmuştur. Çünkü çağdaş ve medeni ülkelerde bu tür doğal değerler, arkeolojik ve kentsel sit alanları, kırsal peyzaj, tarihsel ve kültürel değerler, sanayi devrimi ürünleri, kentsel anı noktaları, özenle korunup onarılmakta, gerekliyse yeni kullanımlar yüklenmekte ve çağdaş yaşama yeniden katılmaktadır. Nitekim 1964 yılında ülkemizin de imza attığı Venedik Tüzüğü ilkeleri bunu gerektirmektedir. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu'na göre de bu tür yapılar korunmalıdır. Çünkü bu tür yapılar Cumhuriyet’in kalkınma hamlesini, azmini, o dönemin zorlukları içinde neler başarılabileceğini göstermektedir.

Havagazı Fabrikası’nın kısa tarihçesi

Tarihi Elektrik ve Havagazı Fabrikası, Ankara’nın ilk havagazı ve ilk kok kömürüyle çalışan elektrik üretim tesisidir. Alman Aktien Elektrischen Gesellschaft firması tarafından tasarlanan ve inşa edilen kompleksin mimarı ve mühendisi WernerIssel’dir (Bir Başkentin Oluşumu, 2010).

Ankara’nın elektrik ve havagazı üretimi ve bunun dağıtımı, satışı 1926 yılında göreve getirilen üçüncü Şehremini (Belediye Başkanı) Asaf Bey zamanında 1928 tarihinde başlamıştır. Elektrik ve havagazı imtiyazı Alman Didier firmasının konsorsiyumunda Stettiner Chamote-Fabrik Actien Gesellshaft ve Electricitats-Lieferangs-Gessel-shaft firmalarına verilmiştir (Cengizkan, 2004, s.100). 1928-1930 yılları arasında Eski Ankara ve Yenişehir’de elektrik direkleri dikilmiş, havagazı boruları döşenmiştir. 1930 yılında Ankara’da 477 havagazı abonesi vardır.

4. Görsel: 1925 Yeni Şehir Planı’nda Yenişehir’e havagazı boru dağılımını gösteren pafta (Cengizkan, 2004, s.46)
 

5. Görsel: Kızılay ve çevresi (Cengizkan, 2004, s.46).

Tarihi Elektrik ve Havagazı Fabrikası 1928 yılında inşa edilen Elektrik Santrali yapısı ve bacaları, 1929 yılında inşa edilen Havagazı Fırınları ve 1933 yılında elektrik santralinin geliştirilmesiyle yerleşke halini alır. Bu yerleşkede Ego Genel Müdürlüğü, İşletme Binası, Havagazı Fabrikası, Kömür Yükleme Vinci, Kükürt Arıtma Tesisi, Havagazı Fabrikası Müdürlüğü, Soğutma Bacası, Diesel Jenatörü ve Pompaları, Elektrik Üretim Tesisi ve Bacaları, Transformatör Yapısı, Elektrik Atölyesi ve Gazometre bulunmaktaydı (Bir Başkentin Oluşumu, 2010). 57.270 metrekarelik fabrika alanı içerisinde üretime doğrudan katılan yapıların yanı sıra üretime dolaylı yoldan katılan işçi konutları, yemekhane ve cami gibi yapılarla birlikte kırkı aşkın yapı bulunmaktaydı. Bu yapılar ilk yıllarda Almanlar, sonraki yıllarda ise Almanların yanı sıra İngiliz ve Türk ustalarca inşa edilmiştir (Bir Başkentin Oluşumu, 2010) .

Tarihi Elektrik ve Havagazı Fabrikası 1928 yılında inşa edilen Elektrik Santrali Yapısı ve bacaları, 1929 yılında inşa edilen Havagazı Fırınları ve 1933 yılında elektrik santralinin geliştirilmesiyle yerleşke halini almıştır (Yılmaz, 2015).

Havagazı Fabrikası'nın taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmesi için TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi tarafından 23.10.1990 tarihinde Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'na başvurulmuştur. Bu başvuru üzerine Havagazı Fabrikası Yapısı ve içinde bulunduğu parsel Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 19.03.1991 gün ve 1679 sayılı kararıyla taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiştir.

Maltepe Havagazı Fabrikası; 13.11.1991 tarih ve 1477 sayılı Koruma Yüksek Kurulu kararı ve daha sonra açılan tüm karşıt davalara son veren Danıştay 6. Dairesi'nin 13.1.1993 tarih ve 19 sayılı kararıyla kesinleşen kararla yerinde korunması gerekli sanayi arkeolojisi niteliği taşıyan bir kültür mirası sıfatını kazanmıştır.

1991 yılında Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu üyeleri tarafından kültür varlığı olarak tescil edilen, 1996 yılında Danıştay kararıyla “üstün kamu yararı” adına hukuksal olarak da koruma altına alınan Havagazı Fabrikası tescil kararından günümüze ilgili yönetimler tarafından korunması yeni işlevler ve yeni tasarımlarla yaşatılması gerekli kültür varlığı olarak ele alınmamış ve kaderine terk edilmiştir.

Ankara Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulu'nun yeni üyeleri tarafından 26 Mayıs 2006 gün ve tescil kararıyla bilime, hukuka, üstün kamu yararına aykırı şekilde kaldırılmıştır (TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Kent İzleme Merkezi Raporu). Önceki kararlar hiçbir açıklama, araştırma yapmadan ve haklı bir gerekçe göstermeden yok sayılmış ve adı geçen yapıların koruma zırhı kaldırılarak yıkım kararı alınmıştır (?, 2006, Kanunsuzlukları ile Övünsünler).

Yapıların kültür varlığı olarak tescil edilmesini gerektiren değerler, mevcut 2863 sayılı yasada bugün de aynıdır. Danıştay kararına ve hâlâ var olan değerlere rağmen Havagazı Fabrikası alanındaki yapılar EGO Genel Müdürlüğü tarafından bir gecede yok edilmiştir. Daha sonra Havagazı Fabrikası arsasına Emsal 4 verilerek yapılaşmaya açılmak istenmiştir. Mimarlar Odası Ankara Şubesi, bu imar değişikliğini yargıya taşımıştır (?, 2016, Emlak Kulisi). Ankara'nın göbeğinde yer alan araziye, trafik yoğunluğu dikkate alınmadan 4 emsalle yüksek yapılaşma hakkı verilmiştir. İtiraz basında da yankı bulmuştur:

Candan, havagazı fabrikasıyla ilgili şu bilgiyi verdi: "52 bin 270 metrekarelik alanda 1928 yılında inşa edilmeye başlanan havagazı fabrikası Cumhuriyet döneminin sanayi hamlesi olarak kuruldu. Ankara'nın havagazı ve kok kömürü ile çalışan ilk elektrik üretim tesisi. Mimarı WernerIssel olan yapı Alman firması tarafından yapıldı. Cumhuriyet döneminin tanıkları arasında yer alan havagazı fabrikası tesisleri, kentin tekno-tarihsel profilinin katmanlarından biri. Aynı zamanda türünün ayakta kalabilmiş son örneği. Londra'nın Kings Cross Tren Garı'na komşu ve Victoria dönemi ticari canlılığının bir simgesi olarak 3 adet gazometre benzer şekilde korunmuştur. Bizde ise bu tür yerler korunmak yerine rant aracı olarak yok edilmeye çalışılmakta(https://emlakkulisi.com/ankara-havagazi-fabrikasi-gokdelen-olacak/476954).

6. Görsel: Havagazı Fabrikası'nın yıkımı, 15 Haziran 2006 (Fotoğraf: Mimarlar Odası, Ankara Şb.).

 

Havagazı Fabrikası'nın yıkımı üzerine Koruma ve Restorasyon Uzmanları Derneği KORDER de bir basın açıklaması yapmıştır:

Ülkemizde Atatürk’ün deyimiyle ‘çağdaş medeniyet düzeyine’ ulaşamamış toplumsal eğitim ve kültür seviyesi, kültür mirasımızın yeterince takdir edilmesini engellemekte, Havagazı Fabrikası gibi harap duruma düşmüş ama değerli bir endüstri mirasının da ‘halkın seçtiği Belediye yönetimince’ elden çıkarılmak istenmesine yol açabilmektedir. Toplumumuzun sivil örgütlenme, uzlaşı ve kurumsal işbirliği kültürünün eksik olması da, böyle bir yapının doğru zamanda onarılması, korunması ve değerlendirilmesine yönelik proje uygulamalarının hayata geçmesini engellemiş, bizi bugünlere getirmiştir. Koruma Kurulu olarak bu yaralara tuz basmak yerine, bu kültür varlığının DOĞRU ŞEKİLDE, uzmanlarının bilimsel katkılarıyla ve hukuki-demokratik süreçler izlenerek değerlendirilmesi için çözüm olacak kararlar üretmenizi bekliyoruz (KORDER, 2006).

TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi'nde Maltepe Havagazı Fabrikası'nın yıkım sürecinde açılan dava kapsamında hazırlanan bilirkişi raporuna ilişkin de bir basın toplantısı düzenlendi. 16.06.2006 tarihli Koruma Kurulu kararıyla soğutma kulesi, vinç, havagazı deposu, raylar, pompa istasyonu ve elektrik santrali bacalarının tescil kararının kaldırıldığı, 13.06.2006 tarihinden başlamak üzere kompleksin önemli binalarının hukuksuz bir şekilde yıkıldığı bildirildi.

Ankara  Havagazı Fabrikası'nın asbestle ilgili yönetmeliğinin dikkate alınarak söküldüğünü ve alanın temizlendiğini dile getiren yetkililer ise şu açıklamada bulundu: “Yıkım çalışmalarına,  Ankara Bölge İdare Mahkemesi 6. İdare Dava Dairesi’nin 27 Eylül 2017 tarihinde yürütmenin durdurulması kararını kaldırmasının ardından yeniden başlayarak bitirdik” (Emlak Kulisi, 2017). Havagazı Fabrikanın söküm ve yıkım çalışmaları süreci hakkında bilgi veren yetkililer, şu açıklamayı yaptı:

Asbestle ilgili çalışmalarda, sağlık ve güvenlik önlemleri hakkında yönetmelik ve konuyla ilgili yönetmelikler hükümlerine göre asbest söküm uzmanlarından oluşan ekip tarafından asbest söküm ve temizliğine başladık. Asbest söküm çalışmalarımız da 2017 yılının Mayıs ayı ortasında tamamlandı. 19 Kasım 2017 tarihinde de fabrikanın 15 noktasından Türkak tarafından yetkili laboratuvarca numune alınarak inceleme yapıldı. 22 Kasım 2017 tarihinde laboratuvar sonuçlarının olumlu şekilde gelmesinin ardından fabrikanın metal aksamlarının söküm ve yıkımına başladık. 26 Aralık tarihinde de söküm, yıkım ve moloz kaldırma çalışmaları bitirilerek, uzun zamandan beri metruk halde bulunan eski Havagazı ve Elektrik üretim fabrikasının yıkım süreci tamamlanmış oldu (Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2018)

Ankara Tabip Odası Yönetim Kurulu Başkanı Vedat Bulut da süreç içerisinde Maltepe Havagazı Fabrikası'yla ilgili pek çok uyarıda bulunduklarını belirtti. Bulut, olayın halk sağlığını tehdit eden boyutuna şu sözlerle dikkat çekti: "Ama asbest sinsi. 10-15 yıl içinde hasta yapıyor. Akciğer kanserine neden oluyor. 10-15 yıl içerisinde ortaya çıkacak bir şey olduğundan kanuni zaman aşımı oluyor. O yüzden böyle bir risk alındı ve yanlış yapıldı" (Emlak Kulisi, 2017).

Haziran 2016'da Büyükşehir Belediyesi’nin aldığı meclis kararına göre havagazı yerleşkesinin yüksek yoğunluklu yapılaşmaya açılması planlanıyordu. Meclis kararlarıyla yerleşkede mülkiyeti TEİAŞ ve TEDAŞ’a ait olan 29228 ada 1 ve 2 parsellerde 2,5 emsal yükseklik serbest kentsel servis alanı ilan edilmiştir. Bu alanlarda, büro, iş hanı, gazino, lokanta, çarşı, çok katlı mağaza, banka, otel, sinema, tiyatro gibi sosyal kültürel tesisler; yönetimle ilgili tesisler, özel/resmi eğitim ve sağlık ve benzeri tesisler bölgesel ihtiyacı karşılamak üzere yapılabilmektedir. Celal Bayar Bulvarı’na cepheli 39 bin 775 metrekarelik alan ise 4 emsal yükseklik serbest olmak üzere, kamusal tesis alanı ilan edilmiştir. Kamu tesis alanında kamu hizmeti için kullanılan resmi binalarla, ibadet yerleri, özel eğitim, özel sağlık tesisleri, sinema, tiyatro, opera, müze, kütüphane, konferans salonu gibi kültürel binalar ile gazino, düğün salonu gibi eğlence yapıları, otel, özel yurt, iş hanı, büro, pasaj, çarşı gibi ticari yapılar, spor tesisleri, genel otopark ve buna benzeri umuma ait binaların yapılması öngörülmektedir. Bu yoğunluğu kentin kaldırması mümkün değildir. Bu yüksek yoğunluklu yapılaşma öneren meclis kararına açılan dava devam etmektedir (TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Kent İzleme Merkezi).

Erken Cumhuriyet Dönemi ­ Endüstri Mirası olarak korunması gereken Havagazı Fabrikası ve tüm tesisleri, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi'nin ve konuyla ilgili mesleki sivil toplum kuruluşlarının basın ve hukuk yoluyla uyarılarına ve gayretlerine rağmen ne yazık ki arsa rantı uğruna yok edilmiştir.

İyi bir örnek: İzmir’de Tarihi Havagazı Fabrikası

Ankara’da Havagazı Fabrikası yıkılırken İzmir’de Tarihi Havagazı Fabrikası restore edilerek önemli bir kültür ve sanat merkezi haline getirildi (2008).

7. Görsel: İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından onarılan Havagazı Fabrikası (2008) (İzmir BŞB, 2020)

İzmir'in sembol yapılarından biri olan tarihi Havagazı Fabrikası, İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından gerçekleştirilen restorasyon çalışmalarıyla, kentin önemli kültür merkezlerinden biri haline getirildi. Havagazı Fabrikası Restorasyon Projesi gereğince, 23 bin 250 metrekarelik açık alan üzerindeki 2 bin 850 metrekarelik inşaat alanına sahip tescilli yapılar dışındaki tüm yapılar yıkıldı, dev baca güçlendirildi (İzmir BŞB,  2020),

İzmir Havagazı Fabrikası alanındaki binalar sosyal ve kültürel merkez olarak kullanılması için yapılan çalışmalar kapsamında kafeterya (625 m²), idari bina (135 m²), okuma salonu (228 m²), sanat üniteleri satış binası (303 m²), atölye binası (227 m²), bilet satış yeri (22 m²) ve baca (46,30 m yüksekliğinde) restore edildi. Çalışma, 1 milyon 650 bin TL’lik bütçeyle gerçekleştirdi. Çevre düzenleme çalışmaları çerçevesinde asırlık beş zeytin ağacı dikildi, yeşil alan düzenlemeleri çeşitli ağaç ve bitkilerle gerçekleştirildi. Alanda, 122 araçlık otopark, 1800 metrekarelik açık hava seyir alanı (oturulabilir çim alan), meydanlar, beş süs havuzu oluşturuldu (İzmir BŞB,  2020).

Alt yapı çalışmaları sırasında alanda elde edilen orijinal taş kaplamalar şu an kafeterya olarak kullanılan bina etrafında değerlendirilerek eski doku yaratılmaya çalışıldı. Eskiden gaz depolama işlevi gören gazometrenin izi, otopark alanında farklı malzeme kullanılarak gösterildi, ayrıca sembolik olarak sergi ve atölye binalarının önünde çelik konstrüksiyon imalatla canlandırıldı (Tarihi Havagazı Fabrikası, İzmir BŞB)

Tarihi Havagazı Fabrikası 2008 yılı Aralık ayı sonunda hizmete açıldı. İzmir'de sanayinin gelişmesinde önemli rol oynayan yapı uzun yıllar sonra, bu kez kültür sanat ağırlıklı bir çekim noktası olarak yeniden kent yaşamında yerini aldı.

Sonuç

Havagazı Fabrikası, “Endüstri Mirası” olarak korunması gerekirken çeşitli kararlar ve yasal boşluklardan yararlanılarak yıkılmıştır. Farklı yaklaşımlar nedeni ile İzmir’de korunan Havagazı Fabrikası Ankara’da yıkılmıştır. Ne yazık ki anı değerine, kültür varlığı değerine bakılmadan bu tür yerlerin yıkılıp yerini arsa olarak değerlendirme düşüncesi ve yaklaşımı pek çok kültür varlığının yok olmasına neden olmaktadır. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nda modern mimarlık örnekleri ve yarışmayla elde edilmiş yapıların korunmasına ilişkin bir madde bulunmaması, aslında bu yapıların değerinin olmamasından değil, bunların zaten telif hakları ile korunmakta olduğu gerçeğinden kaynaklanmaktadır. Ancak kaderine terk edilen, bütün davalara ve itirazlara rağmen yıkılan Havagazı Fabrikası, kent merkezine adını veren Kızılay binası gibi önemli yapılar zaman içinde yok edilmiştir. Bu tür mimari, anı, özel bir konum taşıyan yapılara ilişkin bir yasal düzenleme gereklidir. Tescilli olmamasına rağmen, endüstri mirası niteliğindeki yapıların korunması gereklidir. Bu yapılarla koruma alanında önemli bir yere sahip kamu kurumu niteliğindeki yapıların yıkımı hem ekonomik açıdan hem de kent tarihindeki yeri açısından doğru bulunmamaktadır. İzmir’deki Havagazı Fabrikası onarılarak kültür işleviyle şehre hizmet vermekte hem de anı değeri korunmaktadır. ABD’de Baltimor’daki tarihi Elektrik Fabrikası onarılarak Kültür Merkezi ve Kitabevi (Barnes&Noble) olarak iç dekorasyonu ve eski teknolojinin sergilendiği mekânlarıyla ilginç bir örnek olarak korunmaktadır. Avrupa’da, ABD’de ve dünyanın pek çok şehrinde eski endüstri mirası korunarak Bilim ve Sanayi Müzesi olarak hizmete açılmıştır. Fransa’da yılda yaklaşık on milyon kişinin ziyaret ettiği Paris’in ünlü Villette Parkı (Parc de la Villette) önemli bir Bilim ve Kültür Parkı haline gelmiştir.

Öncelikle endüstri miraslarının ülke genelinde saptanması, belgelenmesi ve koruma kurulları tarafından tescillenerek koruma altına alınması gereklidir. Aksi takdirde ülke kalkınmasının temel taşları olan mirasların yok olmasının önüne geçilmesi mümkün olamayacaktır.

Kaynaklar

Bir Başkentin Oluşumu: Avusturyalı, Alman ve İsviçreli Mimarların İzleri (2010) Tarihi Elektrik ve Havagazı Fabrikası, http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/geb/ind/gas/trindex.htm (Erişim 16.08.2020)

Cengizkan, A. (2004) Ankara’nın İlk Planı, 1924-25 Lörcher Planı, Kentsel Mekân Özellikleri, 1932 Jansen Planı’na ve Bugüne Katkıları, Etki ve Kalıntıları, Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı ve Arkadaş Yay.

Koruma ve Restorasyon Uzmanları Derneği (KORDER) Basın Açıklaması (2006)

Tunçer, M. (2009) Bir Cumhuriyet Çınarı Daha Devrildi,http://blog.milliyet.com.tr/bir-cumhuriyet-cinari-daha-devrildi/Blog/?BlogNo=162088, Erişim : 16.08.2020

Tunçer, M. (2015) Maltepe Havagazı Fabrikası Yıkıldı: Bir Cumhuriyet Çınarı Daha Devrildi, Çevresini Arayan Ankara, Ankara: Alter Yay.

Yılmaz, U. (2015) Ankara’nın Tarihi Elektrik ve Havagazı Fabrikası, http://umutyilmaz.com.tr/ankaranin-tarihi-elektrik-ve-havagazi-fabrikasi(Erişim: 21.07.2010).

(2006) Kanunsuzlukları ile Övünsünler, 16.06.2006, TMMOB Mimarlar Odası, Ankara Şubesi, E Bülten Özel Sayısı http://www.mimarlarodasiankara.org/img/ebulten/ebultenbasin/ebulten.htm (Erişim: 16.08.2020).

(2010) Ankara Maltepe Havagazı Yerleşkesi Kronolojisi; TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Kent İzleme Merkezi .http://www.mimarlarodasiankara.org/_media/9/8632.pdf(Erişim: 21.07.2010).

(2016) Ankara Havagazı Fabrikası Gökdelen Olacak!, 4 Temmuz, Kent Haberleri, https://emlakkulisi.com/ankara-havagazi-fabrikasi-gokdelen-olacak/476954.(Erişim: 21.07.2010).

(2017) Maltepe Havagazı Fabrikası'nın yıkımına ilişkin bilirkişi raporu!,2 Ağustos,https://emlakkulisi.com/ankara-havagazi-fabrikasi-yikildi/558381.(Erişim: 21.07.2010).

(2018) Asbestli bina artık yok, Hürriyet, https://www.hurriyet.com.tr/asbestli-bina-artik-yok-40698580 (Erişim : 17.08.2020)

(2018) Havagazı Fabrikası Söküldü, Ankara Büyükşehir Belediyesi, https://www.ankara.bel.tr/haberler/havagazi-fabrikasi-sokuldu (Erişim: 21.08.2020)

 (2020) Maltepe Havagazı Fabrikası, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, http://www.mimarlarodasiankara.org/index.php?Did=2434 (Erişim: 16.08.2020).

(2020) Tarihi Havagazı Fabrikası, İzmir Büyükşehir Belediyesi. https://www.izmir.bel.tr/tr/Projeler/tarihi-havagazi-fabrikasi-kultur-merkezi/1382/4(Erişim:16.08.2020).

 Bu yazı "Ankara'da Son Yıllarda Kaybolan Tarihi ve Kültürel Değerler" başlığı altında Hacettepe Üniversitesi, Kültürel Bellek 2017 Sempozyumunda sunulmuş ve yayınlanmıştır.